تراژیدی روشنفکر تاجیک

دوکتور نوراحمد خالدی

740

(یادداشت: این نوشته با توجه به کتاب “افغان و افغانستان” است که در ماه مئ 2024 توسط عبدالخالق لعلزاد در لندن منتشر شده و نویسنده ازاینجانب تقاضای نقد کرده است.)

بعد از حادثهٔ سقوط قندز بدست طالبان در سپتمبر سال 2015، لطیف پدرام، یکی از نماینده گان ولایت بدخشان در ولسی جرگه، در یک مصاحبة تلویزیونی اظهار داشت که:

“… ما باید افغانستان را بطور رادیکال تغییر دهیم این تغییر رادیکال شامل تغییر در سمبولهایی است که بنام سمبولهای ملی در حقیقت اختیارات و خواسته های یک قوم را بر ما تحمیل کرده اند. این سمبولها شامل موضوعات زیادی است که حالا فرصت آن نیست.اما همیشه پیشنهاد من این بوده که ما با استفاده از فرصت بتوانیم ساختار دولت را بشکنیم، ساختار چند صد ساله را بشکنیم، و یک جمهوری فدرال در افغانستان به وجود آوریم… من بارها با سران قومی طی دوازده سیزده سال صحبت کرده و گفته ام که فرصت را نباید از دست داد چون فردا ما شاید در موقعیتی قرار بگیریم که حتی نتوانیم طرح دادخواهی، طرح فدرالی و طرح درهم شکستن ساختارهای کوچک استبدادی را هم مطرح بکنیم. بنأ پیشنهاد ما همیشه این بوده که بیایید بطور رادیکال عمل بکنیم و با استفاده از فرصتهای بین المللی که در اختیار ما است کار را یکطرفه بکنیم. …بحت ما با سران اقوام مظلوم این است که این جا ما باید تصمیم بگیریم. این جا ما باید ایالاتیکه متعلق به اقوام دگر هستند در صورتیکه خطر جدی است باید نیروهای محلی ایجاد کنند، اعلان خودمختاری بکنند باید توجه جهان را بخود معطوف نماییم که در این کشور ستم‌ ملی وجود داشته، انحصار طلبی ملی وجود داشته و جنوساید یا نسل‌کشی ملی وجود داشته و با آوردن نفوس یک قوم معین می‌خواهند ساختمان نفوس ولایات غیر پشتون را تغییر دهند و نسل‌کشی کنند و فردا ما فرصت دادخواهی نخواهیم داشت.” [1]

احمد شاه مسعود نیز گفته بود

“در افغانستان قدرت در دو سه صدسال گذشته قبیلوی، فامیلی و ظالمانه بوده و حالا مردم مسلح هستند و ما هرگز نمی‌خواهیم مانند گذشته آن را قبول کنیم”[2].

مجیب الرحمن رحیمی سخنگوی عبدالله عبدالله رییس اجراییهٔ دولت جمهوری نیز اظهار داشته بود که:

“هویت سیاسی افغانستان توسط استعمار شکل گرفته است”. او می‌گوید “رقابت امپراطوری انگلستان و روسیه سبب ایجاد دولت حایلی شد که اسمش را گذاشتند افغانستان[3].

در سال 2016  مجیب الرحمن رحیمی در مقام سخنگوی ریاست اجرائیه در همایش گفت‌وگوی فرهنگی ایران و افغانستان در دانشگاه علامه طباطبایی تهران به تلخی از ایجاد دولت افغانستان یاد کرده گفته بود که:

“ما در حوزه تمدنی فرهنگی مشترکی زندگی می‌کنیم …که  یکی از تحولات مشترک در این حوزه آمدن استعمار است و با آمدن این استعمار مرزها شکل گرفته و دولتی شکل گرفت (اشاره به افغانستان-نویسنده) که برخواسته از فرهنگ ما نبود”.[4]

در هر کشور دیگری همچو اظهارات ضد ملی توسط یک کارمند عالیمقام دولت در یک کشور خارجی سبب بازداشت و محاکمهٔ شخص می گردید اما نه در دولت جمهوری دوسرهٔ افغانستان!

همچنان مجیب الرحمن رحیمی وقتی بار اول در مقام رییس دفتر عبدالله عبدالله رییس اجراییهٔ دولت جمهوری به هرات رفت از هرات به عنوان قلمرو ایران بزرگ نام گرفت. اخیرآ یک شاعر تاجیک تبار به گفتهٔ خودش پنجشیری، بنام نجیب بارور نیز در تهران در حظور آیت الله خامنه یی پنجشیر و هندوکش را بخش شرقی ایران قلمداد کرد[5].

نقل قولهای بالا گوشهٔ از تبارز امروزی طرز دید سیاسی “ستمیها” می باشد[6]. طاهر بدخشی بنیانگذار اندیشهٔ ستمیها موجودیت ستم ملی را در افغانستان، به مثابه ستم پشتونها بالای سائر اقوام، عمده ترین مضمون سیاسی زمان خود میدانست. در همین راستا این کتاب خالق لعلزاد نیز کوششی است مذبوحانه تا با پیشکش کردن ده ها منبع وارد و غیر وارد روایت  بالا را به زعم خود توجیح نموده ایجاد کشور افغانستان را ساخته و پرداختة استعمار انگلستان ثابت کند و بنیادهای هویت ملی مردم افغانستان را طوریکه در قوانین اساسی اساسی کشور از سال 1964 به اینطرف به اشتراک تمام رهبران قومی درلویه جرگه های عنعنوی کشور قوام یافته بود، متزلزل سازند. بر همین اساس کتاب مورد نظر خالق لعلزاد کوششی است در راستای بازنگری تاریخ افغانستان از دیدگاه هواخواهان دکترین ستم ملی. تا جائیکه من اطلاع دارم، در عصر ما تأکید بر این روایت ضد ملی را بعد از تشکیل دولت جمهوری مجیب الرحمن رحیمی در مصاحبه با تلویزیون نور در گفتگوی بازدر سال ۲۰۱۱م[7] بر پایهٔ دکترین ستم ملی طاهر بدخشی آغاز نمود.

این پروسه چگونه قوام یافت؟ با قدرت گرفتن شورای نظاریها در دولت بعد از مداخلهٔ نظامی سال 2001 امریکا در افغانستان و کانفرانس بن اول، یک روایت تاریخی و اجتماعی ضد افغان و افغانستان را برخی از فعالین سیاسی و اکادمیک، بخصوص افراد تاجیک تبار، برای اغوای جوانان همتبار خود تبلیغ میکنند که اساسآ توسط احمدشاه مسعود در جریان سخنرانیهای تدریسی به کدرهای حزب جمعیت اسلامی و شورای نظار تهداب گذاری شده بود. یکی از این سخنرانیها احمدشاه مسعود تاجیکها را باشندگان اصلی این سرزمین قلمداد کرده پشتونها را بی فرهنگ می نامد.[8]. این طرز دید، تفکر سیاسی و روایت تاریخی در بحبوحه انتخابات ریاست جمهوری سال ۲۰۱۴م افغانستان و بعد از آن به شکل جدی از طریق رسانه‌های راجستر شده کشور و رسانه‌های انترنیتی یا سوشیل میدیا وابسته و یا طرفدار به گروه‌های سیاسی که در اطراف شورای نظار حلقه زده اند، بطور گسترده شایع می‎گردد. این گروه‌ها شامل حزب جمعیت اسلامی، دسته‌هایی از جناح پرچم حزب دموکراتیک خلق، افراد، اعضأ و حامیان گروه سیاسی نام نهاد سازمان انقلابی زحمتکشان افغانستان (سازا) است که در جامعه به اسم “گروه ستم ملی” معروف می باشد. این گروه خودمختاری ولایات غیرپشتون‌نشین را تبلیغ می‎کنند و همچنین گروه‌هایی از فعالین سیاسی هزاره نیز خودمختاری هزاره جات یا به اصطلاح خودشان، هزارستان، را تبلیغ میکنند. هدف از این تبلیغات در حقیقت دادن پایه‌های تاریخی و اجتماعی و سیاسی به ادعاهایی است که لبة تیز آن متوجه تزلزل آنچه آن‌ها هویت سیاسی نشنلیزم پشتون در وجود سمبول‌های دولت افغانستان می‌دانند، می‌باشد.

اینگونه برداشتها و روایات سبب ایجاد یک رخنهٔ عمیق در سطح روشنفکری میان تاجیکها و پشتونها شده و کار بجایی کشیده که تعدادی از تاجیکها خیال تجزیهٔ افغانستان را بسر می پرورانند[9].

علل و شیوه های افغان و افغانستان ستیزی!

در بالا گفته شد که هدف این تبلیغات ضد افغان و ضد افغانستان در حقیقت دادن پایه‌های تاریخی و اجتماعی و سیاسی به ادعاهایی است که لبة تیز آن متوجه نیل به اهداف زیرین اند:

  1. تزلزل و ایجاد شک و تردید در هویت ملی مردم افغانستان؛
  2. شکستن سمبول‌های ملی مانند اسم کشور، بیرق ملی، موجودیت ملت افغانستان، افتخارات تاریخی کشور؛
  3. بدنام کردن شاهان و امیران کشور؛
  4. شکستن پایه های وحدت ملی با اشاعهٔ خراسان طلبی؛ و در نهایت
  5. تخریب و سقوط دولت و کشور افغانستان می‌باشد.

 سوآل در اینجاست موضع گیری ضد ملی این افراد از کجا سرچشمه می گیرد؟ جواب ساده آن است که این عناصر روایت ایرانی از ایجاد کشور افغانستان را تکرار میکنند.

 حقیقت آن است که ایجاد و دوام کشور و دولت افغانستان با هویت مستقل افغانی آن که عمدتاً متکی بر اسلام حنفی و فرهنگ افغانی متشکل از عناصر پشتونولی و فرهنگ دری خراسانی است، نه تنها با آرمان‌های ناسیونالیزم ایران بزرگ در تضاد قرار دارد بلکه مانعی در راه بسر رسیدن آرمان‌ها و اهداف سیاسی آن نیز می‌باشد. اگر تغییر موجودیت دولت افغانستان در شرایط جهان معاصر برای ایرانیها مقدور نیست، آنها به کمک مستقیم عمال خود و کمک غیر مستقیم ستمیها، شورای نظاریها، و تنظیمهای جهادی هزاره شیعی که از ایران کمک پولی، نظامی، تعلیمی و تبلیغاتی میشوند در صدد تغییر هویت دولت افغانستان به نفع منافع ستراتژیک خود هستند. آنها این کار را از طریق یک هجوم گستردهٔ فرهنگی انجام میدهند.

روایت ایرانی تاریخ افغانستان چگونه است؟

ایرانی‌ها تا امروز به حسرت از جدایی افغانستان از ایران یاد می‎کنند و هیچ ایرانی را به یاد ندارم که افغانستان را بخش جدا شده از پیکر ایران نداند. خصومت و عناد ایران‌پرستان وطنی ما با میرویس نیکه و احمد شاه ابدالی بانیان دولت افغانستان نیز در همین حسرت نهفته است. ایران‌پرستان وطنی ما به توهین و تحقیر این شخصیت‌های ملی که برخی از سمبول‌های ملی ما را می‌سازند، پرداخته اند. اخیراً جعلیاتی را در این که میرویس‌خان پشتون نبوده منتشر ساخته و پیهم از دولت‌های هوتکی و ابدالی بخاطر جهانگشایی‌های آن‌ها در فارس و هندوستان انتقاد می‎کنند.

مؤرخین ناسیونالیست ایرانی سرزمین افغانستان امروزی را شامل قلمروهای شرقی ایران بزرگ دانسته و موجودیت کشور و دولت مستقل افغانستان را ناشی از بازی‌های استعمار انگلستان در قرن نزدهم دانسته و معتقد اند که افغانستان در سال 1857م بعد از عقد معاهدة پاریس میان انگلستان و دولت قاجاری فارس از پیکر ایران جدا گردید چون انگلیس‌ها با امضای این معاهده از دولت فارس تعهد گرفتند که از هرگونه ادعای ارضی بالای افغانستان صرف‌نظر نموده استقلال آن را به رسمیت بشناسند. این همان مطلبی است که خالق لعلزاد در پیشگفتار کتاب خود بر آن تأکید دارد.

حقیقت آن است که دولت فارس 110 سال قبل از سال 1857 تسلط خود را بالای سرزمین‌های افغانستان از دست داده بود و این کشور بصورت مستقل توسط دولت‌های بومی خودش اداره می‌گردید و دولت استعماری انگلستان هیچ نفوذی بالای این کشور نداشت و در حقیقت اولین اقدام انگلیس‌ها برای تحت تسلط آوردن این کشور در سال‌های 1838-1842م که به عنوان اولین جنگ افغان و انگلیس معروف است با شکست فاحشی روبرو گردید و صرف یک افسر انگلیسی داکتر برایدن از این کشور جان سالم به در برد. این که انگلیس‌ها 20 سال بعد از آن کوشیدند دست ایرانی‌ها را از افغانستان دور نگهدارند ناشی از نگرانی آن‌ها از پلان‌های جهان‌گشایی روسیة تزاری بود که با تبانی با دولت فارس کوشیدند شهر هرات را اشغال کنند و خود را به نزدیکی سرحدات هند برطانوی برسانند. فارس‌ها بعد از یکسال محاصره هرات نتوانستند این شهر را فتح کنند و مجبور به عقب نشینی شده حمله سه کشتی انگیسی را به بندر بوشهر بهانة شکست خود آوردند. در حالیکه انگلیس‌ها در آن زمان هیچ نفوذی بالای دولت افغانستان نداشته، بجز از موجودیت یک جاسوس انگلیسی الاصل در هرات، هیچ نمایندهٔ در این کشور نداشتند.

ایران‌پرستان وطنی، از جمله خالق لعلزاد، به سلسلة کوشش برای تخریب تاریخ این کشور تاریخ افغانستان را از امیر عبدالرحمن خان به بعد  بیان می‎کنند. چرا؟ برای اینکه اگر تاریخ افغانستان را از زمان میرویس خان هوتکی و یا احمد شاه ابدالی قبول کنند، طوریکه مؤرخ مشهور انگلیسی جاناتان لی بیان می کند،[10] در آنصورت نمی‌توانند بگویند دولت و کشور افغانستان را استعمار انگلستان از پیکر ایران جدا ساخته است! برای آن که در سال 1709م در زمان قیام موفقانهٔ میرویس خان هوتکی بر ضد صفویها و در سال 1747م زمانی که احمد شاه ابدالی کشور و دولت مستقل را در این سرزمین اعلان کرد، هنوز استعمار انگلیس در هندوستان شکل نگرفته بود.

در ایران در سه صد سال گذشته هویت‌های غیر “فارسی” از نظر فرهنگی به شدت سرکوب شده اند. امروز در ایران هویت‌های قومی ترکی، عرب، کرد و غیره هیچ تبارز رسمی فرهنگی ندارند.

در حالی‌ که در افغانستان در سه صد سال گذشته با وجود حاکمیت رسمی اقوام پشتون، زبان دری به عنوان زبان پیوند دهندة اقوام کشور رسماً حاکم بوده است و زبان پشتو بالای سایر اقوام تحمیل نشده است.

بعضی‌ها می‌گویند در افغانستان هویت اتنیکی به مفهوم اروپایی آن وجود ندارد. یعنی چه؟ در هر کشور اروپایی اتنیک‌ها یا اقوام متنوعی زنده‌گی می‎کنند. در انگلستان انگلیس‌ها، اسکتلندی‌ها، ویلش و آیرش زنده‌گی می‎کنند که هرکدام از لحاظ فرهنگی گذشته خود را دارند و هیچ تفاوتی با پشتون، تاجیک، هزاره و اوزبیک در افغانستان از لحاظ تنوع فرهنگی خویش ندارند. همانگونه بلجیم، سویس، هسپانیه و غیره … .

جالب است که در طول سه صد سال در افغانستان کدام جنبش جدی جدایی طلبی وجود نداشته در حالی‌که همین سال گذشته در انگلستان اسکاتلندی‌ها برای جدایی ریفراندوم کردند و در هسپانیه باسک و کاتالونیا استقلال می‌خواهند.

حالا بعضی‌ها می‌گویند در افغانستان ملت ساخته نشده در حالی‌ که ساخته شده و از آزمون زمان هم پیروز بدر شده متأسفانه این افراد خبر ندارند و یا نمی‌توانند قبول کنند.

منافع اقوام این کشور با وجود تمام اختلافات در اتحاد ملی شان در حدود جغرافیایی افغانستان می باشد. تاریخ گواه است که با تجاوز بیگانگان بر این سرزمین، تمام ملیت‌‌‌های آن اعم از پشتون و غیرپشتون یک دل و یک جان باهم از یکپارچگی و استقلال خانه مشترک ‌شان افغانستان دفاع کرده اند. متأسفانه سیاست‌های نفاق‌ افگنانه بخصوص در زمان جهادی‌ها و طالبان از قوام همبستگی ملی کشور جلوگیری کرد و نگذاشت کشور در عرصه‌های متعدد منجمله تکامل اقوام آن به ملت واحد با منافع مشترک به جلو رود.

یکی از دوستان فیسبوکی، آقای فرید بهمن، می‌نویسد: “مبارزين و زبده مردان/ زنان زياد از زمان شكل‌گيري دولت- ملت افغانستان- و ساختار سياسي مدرن تا امروز در اين مرز و بوم كه نامش شناخته شده اش در سطح بين‌المللي شناخته شده است -خوب يا بد – گذشته است اما هيچ‌كدام نگفته اند “من افغان نيستم”:  مشروطه خواهان اول و دوم،  مبارزين دوران تجدد خواهي اماني،  مبارزين ضد استبداد نادري،  مبارزين ضد استبداد هاشم خاني، فرهنگيان، هنرمندان، نخبه‌گان، بيروكرات‌ها، رهبران احزاب و تنظيم‌هاي كودتاچي، جهادي و مبارز: ببرك، سلطان علي كشتنند، فريد مزدك، دستگير پنجشيری، رباني، مسعود، دوستم، بدخشي، باعث، مزاري، اكبري، خليلي، محقق، عبدالله، فهيم و غيره هیچکدام نگفته بودند “من افغان نیستم”.

تنها لطيف پدرام و عناصر مانند او و جمهوري سكوتي‌ها تبار نفرت هزاره‌گي لقمة گندیدة “من افغان نيستم” را نوشخوار مي‌كنند. باقي جوان‌هاي احساساتي و كم مطالعه و بي‌خبر از ديناميزم تاريخي فقط به خاطر نشان “حضور” شان در رسانه‌هاي مجازي “من افغان نيستم” را بلغوز مي‌كنند. در اين ميان اين تيشه‌هاي فاجعه‌آفرين فاشيست‌هاي پشتون و هزاره و تاجيك كه در خدمت مافياي قدرت و طالبانيزم استند دسته پيدا مي‌كند.”

لعلزاد چهرهٔ شناخته شده ضد افغان، ضد پشتون و ضد افغانستان برای جامعهٔ روشنفکر پشتون است. هرگاه هزار صفحهٔ بیشتر مملو از دلایل برای تحقییر و توهین بیشتر  پشتونها و تاریخ آنها به کتاب خود افزود نماید هیچ فرد پشتون حاضر نخواهد بود این کتاب را ورق زند. لعلزاد خود این را میداند و این کتاب را هم برای استفادهٔ قوم پشتون نوشته نکرده بلکه مشتریان و خریداران هجویات او جوانان و روشنفکر تاجیک است تا برای پیشداوریهای خود در مورد فرهنگ پشتونها و برای اندوختن بیشتر بار نفرت قومی در برابر پشتونها یک مرجع و مؤخذ اکادمیک داشته باشند. با آنکه به سختی میتوان نوشتهٔ یک تکنیشن ذغال سنگ از اتحاد شوروی را یک اثر تاریخی اکادمیک قلمداد کرد!

تراژدی روشنفکران تاجیک که در دام عنکبوت دکترین “ستم ملی” گیر افتاده اند در آن است که پیشبینی لطیف پدرام، این سپهسالار لشکر ستمیها که گفته بود “ فرصت را نباید از دست داد چون فردا ما شاید در موقعیتی قرار بگیریم که حتی نتوانیم طرح دادخواهی، طرح فدرالی و طرح درهم شکستن ساختارهای کوچک استبدادی را هم مطرح بکنیم. بنأ پیشنهاد ما همیشه این بوده که بیایید بطور رادیکال عمل بکنیم و با استفاده از فرصتهای بین المللی که در اختیار ما است کار را یکطرفه بکنیم” با شعارهای ناشیانهٔ “من افغان نیستم”، “وطن من خراسان است”، به حقیقت پیوسطه است.

روشنفکران افتیده در دام عنکبوت اندیشه های ستمی، باتکیه  به ناسیونالیزم ایرانی در پشتون ستیزی، افغان ستیزی، دری ستیزی و در نهایت مانند خالق لعلزاد، در افغانستان ستیزی تاحدی جلو رفتند که با طرد “هویت افغان” درسطح جهانی به آدمهای بی هویت بی وطن و بی دولت مبدل شده اند. در حالیکه ایجاد و دوام کشور و دولت افغانستان با هویت مستقل افغانی آن که عمدتاً متکی بر اسلام حنفی و فرهنگ افغانی متشکل از عناصر پشتونولی و فرهنگ دری خراسانی است. اینکه لطیف پدرامها و خالق لعلزادها هویت افغانی را هویت پشتون تعبیر کنند چیزی را تغییر نمی دهد. ارزشها و هویت ملی هر کشوری در جهان امروز از هویت و ارزشهای بزرگترین کتلهٔ قومی نفوس آن متأثر میباشد. به گفتهٔ ان کولتر[11] در مناظره با ویویک راماسوامی یکی از کاندیدان امسال ریاست جمهوری از حزب جمهوریخواه، ناسیونالیزم حاکم در جامعه و دولت امریکا مبتنی بر هویت ملی واسپ   WASP است که متشکل از سه عنصر میباشد: ( White) سفید پوست، (Anglo-Saxon) انگلوساکسون و دین ( Protestant) پروتستانت[12]. بیجهت نیست که این سه عنصر هویت ملی چهار کشور امریکا، انگلستان، آسترالیا و نیو زیلند را تشکیل داده و این چهار کشور زیر رهبری امریکا در تمامی مسایل سیاست خارجی موقف مشترک دارند، چه موضوع اسرائیل و فلسطینیها باشد، چه جنگ اوکرایین و چه کوشش برای مهار کردن پیشرفت اقتصادی چین و نفوذ روز افزون آن در جهان.

این بدان معنی نیست که امریکا مهاجرین سائر اقوام و ادیان را نمی پذیرد و یا افراد وابسته به سایر اقوام، نژادها و ادیان به مقامات دولتی بالا در امریکا گمارده نمی شوند. چرا گمارده میشوند به شرط ایکه این هویت ملی حاکم (واسپ) کشور امریکا را مورد سوال قرار ندهند!. با طرف سوال قرار دادن عناصر هویت ملی افغانستان، روشنفکران ستمی تاجیک درز عمیقی میان خود و پشتونها ایجاد کردند و با خراسان خواهی غیر عملی و بی لزوم، وطن افغانستان را از دست دادند. برای مقابله با این تراژدی، روشنفکر تاجیک یک راه در مقابل دارد: آزاد شدن از دام عنکبوت تفکر و روایت ستمیها و برگشت به آغوش ملت افغانستان.

مأخذ و منابع

  1. اولیور روی، اسلام و مقاومت در افغانستان، متن انگلیسی، چاپ دوم، یونیورستی کمبرج، 1990م
  2. اولیورروی اسلام و نوگرایی سیاسی در افغانستان، ترجمه ابوالحسن سروقد، سال1369،ص31
  3. بابرنامه، خاطرات ظهیرالدین محمد بابر پادشاه غازی، ترجمه انگلیسی از روی متن ترکی توسط انت سوزانا بیوریج، لندن سال 1922م.
  4. بی بی سی فارسی، میزگرد پرگار درباره آریایی‌ها
  5. پرویز مشرف، 2013م، به نقل از آلِشییا وتمیر،  What Went Wrong in Afghanistan، ژورنال فارن پالیسی.
  6. محمود محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نزدهم میلادی،  چاپ چهارم، تهران ۱۳۵۳ه. ش.
  7. توزک بابری ص ا۲۷، چاپ بمبئ.
  8. توماس بارفیلد “تاریخ فرهنگی و سیاسی افغانستان”.
  9. توماس بارفیلد “تاریخ فرهنگی و سیاسی افغانستان”، چاپ یونیورستی پرنستون، 2010م.
  10. جلال بایانی  .Larawbar.com 2015-08-25
  11. جورج فورستر، “یک سفر از بنگال به انگلستان از طریق قسمت‌های شمال هندوستان، کشمیر، افغانستان و فارس به روسیه از طرتق بحیرة کسپین، لندن، 1798م.
  12. چنگیز پهلوان، کتاب “شعرای معاصر افغانستان” چاپ تهران.۱۳۷۱.
  13. حامد نوید، آریانا افغانستان آنلاین، ریشه یابی کلمه افغان، ۲۷/۲/۲۰۱۸م
  14. خطابۀ احمد شاه مسعود به شاگردان خود (ویدیو کلپ بدون تاریخ)
  15. داریرة المعارف بریتانیکا، 1914م
  16. رزاق مامون.” کابل پرس” يكشنبه 26 جون 2011م.
  17. رزاق مآمون، “تقدیم به حبیب الله، نخستین خط شکن پس از هزار سال”، شنبه ۱۳ سنبله ۱۳۹۵ هجری شمسی سایت انترنتی “گزارش نامهء افغانستان”.
  18. روزنامه اکسپرس تریبیون پاکستان
  19. ریچارد ارمیتاژ،  FP, 18 Sep 2013 انترویو
  20. ژورنال پلوس یل، Plus One دانشمندان پوهنتون پورت سموث انگلستان، هشتم مارچ سال ۲۰۱۲م
  21. سر جان ملکم، تاریخ ایران لندن، 1815م، جلد اول
  22. سفرنامه ابن بطوطه  (که در سال ۷۵۴ هجری قمری پایان یافت و درمجموع ۲۹ سال و نیم به طول انجامید. این سفرنامه به ۴۰ زبان ترجمه شده است)
  23. سیف فاضل (فیسبوک) ۲۰۱۸م.
  24. صاحبنظر مرادی جریده انترنتی “خراسان زمین چاپ ۲۸ قوس ۱۳۹۰ ه.ش
  25. عبدالحمید مبارز، مصاحبه با تلویزیون نور در گفتگوی باز، ۲۰۱۱م
  26. عبدالحي حبيبي،   تاريخ مختصر افغانستان،  چ. سوم 1377 هـ.ش دانش كتاب‌خانه پيشاور
  27. عبدالحئ حبیبی Habibi, Abdul Hai, Khaljies are Afghan, Pashtun Forums, 07-22-2013, http://www.pashtunforums.com/pashtun-history-/38641-khilji-ghizais-ghaljis-pashtuns-afghans-abdul-hai-habibi.html
  28. عبدالحئ خراسانی (مقالات نشر شده در فیسبوک)
  29. غیاث آبادی، رادیو فرانسه بخش فارسی.
  30. فيض محمد كاتب، سراج التواريخ: 1331شمسي، طبع دارالسلطنه كابل.
  31. کابل پرس، تجزیه افغانستان، جون ۲۰۱۱.
  32. کابل پرس، نتایج پرسش در مورد تجزیۀ افغانستان، ۲۰ سپتمبر ۲۰۱۳م.
  33. کتاب خاطرات امیر عبدالرحمن خان
  34. کلونل رالف پیتر.  نقشه شرق میانه نو،  MAP OF THE NEW MIDDLE EAST Lit-Colonel Ralph Peters 2006
  35. لطیف پدرام مصاحبه ویدیویی بعد از واقعة سقوط شهر قندز-۲۰۱۵م
  36. لطیف پدرام، مصاحبه با بی بی سی فارسی، میزگرد پرگار تلویزیون فارسی بی بی سی درباره ایرانیان و افغانی‌ها ۲۰۱۳م.
  37. لهکارت، انقراض سلسله صفویه نوشته لکهارت
  38. مجیب الرحمن رحیمی، مصاحبه با تلویزیون نور در گفتگوی باز، ۲۰۱۱م
  39. مجیب مهرداد، روزنامهء هشت صبح، پنجشنبه, 19 جدی 1398.
  40. محبوب الله کوشانی به نقل از دستگیر پنجشیری، وبسایت آریائی، هفتم ثور 1382 مطابق 27 اپريل 2003 ميلادی.
  41. محبوب الله کوشانی، سخنرانی ايکه بمناسبت بيستمين سال‌گرد شهادت م ط بدخشی در دوشنبه مرکز تاجیکستان
  42. محمد ابراهيم عطايي،   نگاهي به تاريخ معاصر افغانستان،  مترجم: جميل الرحمن كام‌گار بنگاه انتشارات ميوند، چ. اول 1383 هـ.ش.
  43. محمد احمد پناهی سمنانی. شاه سلطان حسین صفوی تراژدی ناتوانی حکومت. چاپ اول. انتشارات کتاب نمونه، ۱۳۷۴.
  44. محمد اکرام اندیشمند، ” کابل پرس”، تاجیک‌ها و زبان فارسی دری؛ بازندۀ اصلی نظام فدرالی در افغانستان پانزدهم مارچ سال ۲۰۱۲م
  45. محمد سعیدی، هزارستان از اقتدار تا افتخار، (سایت انترنتی http://urozgan.org/fa-AF/article/8284/ ).
  46. محمد سعیدی،”هزارستان، از اقتدار تا افتخار” هزاره پیوند
  47. محمد محقق، شفقنا، دوشنبه, 18 اسفند 1393 ( www.shafaqna.com/persian.)
  48. محمد مهدی، دانشنامۀ آریانا، انترنت ( http://database-aryana-encyclopaedia.blogspot.com.au/p/blog-page_10.html )
  49. محمد نظیف شهرانی، خراسان زمین› ۲۱ جدی ۱۳۹۲.
  50. مصاحبه جنرال پرویز مشرف رییس جمهور اسبق پاکستان با تلویزیون طلوع، ۲۰۱۶م.
  51. مصاحبه ویدیویی لطیف پدرام با تلویزیون فارسی بی بی سی-۲۰۱۴م
  52. مقایسة تاریخ هندوستان و اندونیزیا. مجموعة مقالات، بلوسه و ان بوت، نیویارک 1978، ص
  53. مونستوارت الفنستون “گزارش پادشاهی کابل و توابع آن در تارتاری، فارس و هندوستان”، در دو جلد به زبان انگلیسی، چاپ لندن، 1842م
  54. ميرغلام محمد غبار،  افغانستان در مسير تاريخ، جلد اول، صحافي احساني، قم 1375شمسي
  55. ميرغلام محمد غبار، احمدشاه بابا، دانش كتاب‌خانه، چاپ دوم، پيشاور 1376شمسي
  56. میر محمد صدیق فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخير،  جلد اول، انتشارات محمدوفايي، چاپ دوم قم 1374شمسي.
  57. نک کلگ رهبر حزب لیبرال دموکرات و معاون صدراعظم بریتانیا سپتمبر سال 2009 در روزنامه گاردین، پلان B
  58. نادر شاه افشار، وبسایت تمدن ما (/tamadonema.ir)
  59. نوراحمد خالدی، “نتایج انتخابات دور اول ریاست جمهوری از تقسیم آرأ بر اساس خطوط قومی حکایت می‌کند” فیسبوک، ۲۷ اپریل ۲۰۱۴م.
  60. هوشنگ مهدوی، تاریخ روابط خارجی ایران، ۱۳۷۵ تهران ص ۶۳.
  61. وبسایت مشعل Karim Popal, Mashal.org, http://mashal.org/blog/نژاد-وملی های-افغانستان/
  62. وبسیات انگلیسی گندهارا تاریخ 11اپریل 2018
  63. ی ای بوسورث، دایرة المعارف ایرانیکا، ۲۰۱۲
  64. Ann Coulter vs Vivek Ramaswamy, Defiant Lawyers, Agustus Corbett, June 2024, YouTube.

[1]  لطیف پدرام، مصاحبهٔ تلویزیونی بعد از واقعة سقوط شهر قندز بدست طالبان در سال 2015

[2]  مراجعه شود به ویدیو کلپ بدون تاریخ سخنرانی احمدشاه مسعود به شاگردان شورای نظاری او در یوتیوب.

[3]  مجیب الرحمن رحیمی در مصاحبه با تلویزیون نور در گفتگوی بازدر سال ۲۰۱۱م

[4]  مجیب الرحمن رحیمی، به گزارش اسپوتنیک افغانستان به نقل از خبرگزاری فارس، ۸ دسمبر ۲۰۱۶.

[5]  بی بی سی فارسی،. ۹ فروردین ۱۴۰۳ – ۲۷ مارس ۲۰۲۴ او قبل از خواندن شعر خود خطاب به آیت‌الله خامنه‌ای او را «رهبر تمام فارسی‌زبانان جهان» خواند و گفت: «من از دورترین نقطه ایران آمده‌ام، از قله‌های هندوکش و از پنجشیر. می‌خواستم غزلی کوتاه بخوانم اما چیزی را می‌خوانم شایسته شرف حضرت عالی باشد و بیانگر دیدگاه تاجیکانه ما پنجشیری‌ها››.

[6]  در اشاره به نظریات و هواخواهان طاهر بدخشی که در اواخر سالهای 1960میلادی از جناح پرچم حزب دموکراتیک خلق انشعاب نمود.

[7]  این مصاحبه و این روایت ضد افغانی چنان مطلوب عبدالله عبدالله قرار گرفت که بلادرنگ رحیمی را سخنگوی خود تعیین نموده بعد از تقرر در مقام رییس اجرائیه موصوف را به حیث رییس دفتر خود مقرر نمود.

[8]  مراجعه شود به خطابۀ احمد شاه مسعود به شاگردان خود (ویدیو کلپ یوتیوب بدون تاریخ) tajik #pashton #uzbek #kabul #ahmadshahmasoud @ketabistan

[9]  به مناظرهٔ تلویزیونی هارون سمرقندی با دوکتور خالدی در برنامهٔ رزاق مأمون 31 دسمبر 2021 مراجعه شود.

[10]  جاناتان لی، تاریخ افغانستان از سال 1260 تا امروز، لندن 2018، 2022.

[11]  Ann Hart Coulter is an American conservative media pundit, author, syndicated columnist, and lawyer. She became known as a media pundit in the late 1990s, appearing in print and on cable news as an outspoken critic of the Clinton administration.

[12] Ann Coulter vs Vivek Ramaswamy, Defiant Lawyers, Agustus Corbett, June 2024, YouTube.

۱۳ آگست ۲۰۲۴م

د دعوت رسنیز مرکز ملاتړ وکړئ
له موږ سره د مرستې همدا وخت دی. هره مرسته، که لږه وي یا ډیره، زموږ رسنیز کارونه او هڅې پیاوړی کوي، زموږ راتلونکی ساتي او زموږ د لا ښه خدمت زمینه برابروي. د دعوت رسنیز مرکز سره د لږ تر لږه $/10 ډالر یا په ډیرې مرستې کولو ملاتړ وکړئ. دا ستاسو یوازې یوه دقیقه وخت نیسي. او هم کولی شئ هره میاشت له موږ سره منظمه مرسته وکړئ. مننه

د دعوت بانکي پتهDNB Bank AC # 0530 2294668 :
له ناروې بهر د نړیوالو تادیاتو حساب: NO15 0530 2294 668
د ویپس شمېره Vipps: #557320 :

Support Dawat Media Center

If there were ever a time to join us, it is now. Every contribution, however big or small, powers our journalism and sustains our future. Support the Dawat Media Center from as little as $/€10 – it only takes a minute. If you can, please consider supporting us with a regular amount each month. Thank you
DNB Bank AC # 0530 2294668
Account for international payments: NO15 0530 2294 668
Vipps: #557320

Comments are closed.