لیلی د ښته د ډله ييزو قبرونو ساتنه د پلټنې پروسه

لیلی د ښته

د ډله ييزو قبرونو ساتنه

د پلټنې پروسه

( آرشیف )

لیکنه ۱۵ کاله مخکې په  سیمه کې په هغه بیسارې جنګي جنایت رنا اچوي چي کورنی او بهرنی اړخونه په کې دخیل و. شیخ هبته الله په شمال کې د خپل مسافرت په لمړیو ورځو کې دښت لیلي ته لاړ او شهیدانو ته دعا وکړه. دا په داسې حال کې چې قاتلین او جنایتکاران د عفو تر پوښښ لاندې عادي ژوند تیروي. طالبان د مصلحت سیاست له مخې د عدالت په تأمین  کې له تناقضاتو سره مخ دي او د آزمون له میدان څخه بریالي ندی وتلې.

د نړیوال قوانینو له مخې جنګي اسيران له خپلو حقوقو څخه بي  برخي  كول او په ځانګړي  توګه  يي وژل، جنګي  جنايت او د اشد مجازات  وړ ګڼل كيږي . د ۲۰۰۱ م كال د نوامبر ۲۹ مه نيټه  په ليلي دښته  كي د ډله ييزو قبرونو كشف په بي ساري توګه د  بشر د حقوقو د نړيوالو  سازمانونو  پاملرنه ځان  ته د دي  په خاطر راواړوله  چي په پيښه  كي د امریکا  مسئوليت  مطرح  دي. كه نه په افغانستان كي  په تيروشلو كالو كي د هغه  په شان په زرګونو  جنايات شوي دي ، چي  جنايتكاران  نه يوازي  دا چي مجازات شوي  نه دي بلكي مكافات هم ور په برخه شوي دي. م . م  سږكال تصميم ونيوه چي د پيښي د پلټني  په مقصد يو پلاوي افغانستان ته واستوي . دغه كار دا واقعيت په ګوته كوي . چي  نړيوالي  ټولني  دغه ټكي  ته پام اړولي چي په  افغانستان كي د جنګي  جنايت  كارانو حضور د مدني ټولني د جوړيدو  د پروسي  په وړاندي يو لوي خنډ دي . موږ په اوسني  بحث كي د ډله  ييزو قبرونو د ساتني او په دي هكله د پلټني  په اړه  غږيږو .

لومړى: د ډله ييزو قبرونوساتنه :

د جګړي  په شرايطو  كي د ډله  ييزو قبرونو  شتوالي  د جنګي جنايت د ارتكاب يوه مهمه بيلګه  ګڼل  كيږي . په هيواد  كي د شوروي تر يرغل وروسته جنګي  اسيرانو وژنې ته د واکمني د تینګیدو په یو لاسوند کتل  شوې.

د كمونيتسانو، مجاهدينو،  طالبانو ( لمړي واكمني )  او د طالبانو  تر سقوط  و روسته  د جنگی جنایت بیلګی موجودی دی .

الف : شوروي دولت سره له دي  چي د نړيوالو قوانينو لاسليك كوونكي و، د افغاني جنګي اسيرانو په بي  رحمانه  وژلو تورن دي . په دغه  مرحله كي د ډله  ييزو قبرونو نښي  نښاني د شوروي  د نظامي  واحدونو د نظامي هډي په شاوخواكي يا د زندانونو په نږدي  سيموكي  موجودي وي . بهتره  به دا وي چي په يوه مناسب وخت كي د ډله  ييزو قبرونو نقشي له روسانو څخه  تر لاسه شي.

د ۱۹۹۶ م كال  د مارچ  ۱۸  نيټه  يوه ډله ييزه  هديره چي په كي ۸۰۰ مړي  ښخ  كړل  شوي وو د كمونيستي  نظام  د جنايت  د سند په توګه   په ننګرهار  ولايت كي د ۸۱ غونډ په نژديوالي  كي كشف شوه. هغه  ډله  ييزو قبرونو چي د كمونيستي نظام د  واكمني  په وخت كي رامنځ  شوي دي ، سره له  دي چي په کی جنګي  اسيران ښخ  شوي دي او سره له دي چي د جنګي  جنايت كارانو  د جرم  يوه مهمه بيلګه ګڼل كيږي،  د ملي مقاومت  او د هيواد  د اصلي بچيانو د اتل والي  يوه لويه نمونه ده . دغو هديرو په مذهبي  لحاظ  د زيارت  ځاي او په سياسي  لحاظ  د راتلونكي  نسلونو  لپاره د ملي نواميسو  د ساتني  د قربانیانو څخه  د امتثال يوه مرجع به وي.

ب : مجاهدينو د حكومت په وخت  كي چي  افغانستان په كورني جګړه  اخته شو په زرګونو  انسانان ووژل  شول . په  دغه وخت كي د جنګي  اسيرانو د وژلو  احتمال  د نورو سيمو په پرتله د كابل په جګړو (افشار، دشت  برچي) كي زيات ليدل كيږي . په ۱۹۹۵م كال كي د م.م  د عمومي  اسامبلي  د ۲۰۷ مي ګڼي پريكړه  ليك له مخي د م.م  يو ځانګړي  كميسيون  بايد  په افغانستان  كي د بشر د حقوقو څخه  سرغړونيو وڅيړي او په دي  باب دي  مستند راپورونه برابر  او د م.م د عمومي منشي له لاري  دي د امنيت  شوراته وړاندي كړي . خو قضيي عملي  بڼه غوره نه كړه .

ج : د طالبانو په واكمني  كي په ۱۹۹۷  م كال كي  د دسمبر په ۳۰ مه نيټه اټكل ۳۰۰۰ اسير طالبان د سيالو  ډلو له  خوأ  ووژل شول او په ليلي  دښته  كي په يوه  ډله  ييز قبر كي خاوروته وسپارل شول.  د دغه  بي ساري جنايت تورونه پر پهلوان ملك او خليلي ( دواړه دشمال  دائتلاف غړي) لګول  كيږي .  م . م  دقضیي  د پلټني په مقصد  يو كميسيون وټاكه چي  مشري يي د        « شونګ  يونګ » پر غاړه وه . تر ۱۴ ورځو وروسته  چي پلټني دوام و مومند دوسيه د نامعلومو  دلايلو له كبله  تر نن پوري معلق  پاتي شوه  . د طالبانو  تر سقوط وروسته بيا  اټكل ۳۵۰۰  نفره اسير طالبان د شمال  ائتلاف د ځواكونو له  خوا ووژل  شول ، چي په همدغي ليلي دښټه  كي په ډله  ييزو  قبرونو كي ښخ  شول .

 په افغانستان  كي د جنګي  جنايتكارانو  راتلونكي  محاكمه موږ دي ته اړ كوي چي د ډله  ييزو قبرونو  په اړه  لومړي په ټول ملي قلمرو كي  پلټني تر سره كړو او وروسته  د هغوي دساتني  لپاره ترتيبات ونيسو . زما په اند دغه  كار بايد د يوي ځانګړي  اداري په واسطه  چي د حكومت په تشكيلاتو كي ځاي  پر ځاي  كيږي تر سره شي. موږ كولاي شو چي دغه  دنده د شهداء او معلولينو اوسني وزارت ته وسپارو .

د ډله  ييزو  قبرونو په اړه  پلټني  چي په واقعيت  كي د جنګي  جنايت كارانو په  اړه  د اسناد او مداركو  د راټولولو مانالري ،  دا ايجابوي چي حكومت بايد ملي بڼه  ولري او د ټوپك  تر حاكميت لاندي نه وي.  په هر  حال !  دغه اداره چي د يوي نظامنامي پر بنسټ د نړيوال سره صليب  په همكاري  په فعاليت  پيل كوي بايد د كار يوه اجنډا ولري چي لاند يني  بنسټيز مطالب په كي شامليږي :

–     په ټول  افغانستان  كي د ډله  ييزو قبرونو د جغرافيايي موقعيت د ژونديو او عيني  شاهدانو په مرسته چي هرو مرو تر اوسه پوري شته دي راجستر كول .

–     د هري هديري لپاره يوه ځانګړي  دوسيه  جوړول . په دغي دوسیي كي د امكاناتو  په حدودو كي بايد د پيښي  نيټه ،  د مړيو شمير ، د شهيدانو هويت او د هغو د سياسي  علايقو څرنګوالي  څرګنده  شي .

–     د ټولو ډله  ييزو قبرونو فلمونو  او ويدويوي كاسټونه اخيستل ، تر څوچي  كه تورن كسان قبرونه تاواني كوي او يايي له منځه وړي، اسناد يي موجود  وي .

–     د بين المللي  سره صليب  په مرسته  د ډله  ييزو  قبرونو د ساتني په اړه امنيتي  جدي ترتيبات نيول . له قراينو څخه  داسي څرګنديږي  چي وروسته له دي چي د “ايساف” ځواكونه په افغانستان  كي ځاي  پر ځاي  شول ، د افغانستان  پيښي د نړيوالو سياسي  معيارونوله زاويي څخه  كتل كيږي . د همدغه  بهير له مخي په هيواد كي جنګي  جناياتو ته ځانګړي  پاملرنه  اړول  شوي ده . د اروپايي اتحاديي كيڼ  اړخی  چي د افغانستان په اړه  په دغه برخه كي مخكښ ښكاري او مشر يي « فرانسيس ورتز» نوميږي  ؛ د ۲۰۰۲  م كال د جون ۱۲ د اروپايي پارلمان  په استازيتوب  له نړيوال سره صليب او م.م  څخه  غوښتنه  وكړه چي دليلي  دښټي  ډله  ييزو  قبرونو په اړه پلټني  پيل او د هغوي د ساتني كلك تدابير ونيسي . سږكال  په مي مياشت  كي د بشر د حقوقو يوه امريكايي « او ، اين ، جي » (پي ، ايچ ، ار) د مزار شريف د ډله  ييزو  قبرونو په اړه  يو مقدماتي  راپور  خپور  او په هغه  كي يي له نړيوالي ټولني او له افغاني مقاماتو   څخه  د هغو  سيمو د ساتني غوښټنه  وكړه چي ډيره  جنايتونه په كي واقع شوي دي .”جان افمان ”  چی نوموړي  راپور يي برابر كړي  دي وايي چه موږ  كرزي  او « دونالد  رمز  فيلډ » ( د امريكا د د فاع وزير) ته  ليكونه استولي وو چي په كي د ډله  ييزو قبرونو دساتني غوښتنه  شوي وه . تر اوسه هيچ يوه پايله تر لاسه نه شوه . همدغو  امريكائي او انګريزي و اكمنانو زمونږ غوښتني ته ځواب  را نكړ او یوازی م ، م موږ ته داد ورکړ  چي  ذيعلاقه  سيمي په منظمه  توګه  تر هغه وخته پوري تر نظارت  لاندي نيول شوي دي چي دعدالت لومړني  پروسه ( جنايي تحقيق د حقيقيت پيدا كوونكي  كميسيون يا د نوموړيو  دواړو  پروسيجرونو مخلوط )  رامنځ ته شي .

دغي پروسي سږكال  داكتوبر پر ۹ مه نيټه  عملي  بنه  غوره كړه . م ، م  تصميم ونيو چي په هيواد كي د ډ له  ييزو  قبرونو  د شتوالي د پلټني  په مقصد يو پلاوي د ميرمن « اسما جهانگير» په مشري افغانستان ته واستوي . په جولاي كي په ليلي دښته  كي د ډله  ييزو قبرونو د قصدي تاواني كيدو خبره راپورته شوه . د پي ، ايچ ،آر  يوه پلاوي په بيړه  سيمي ته لاړ  او تر تحقيق وروسته يي اعلام  وكړ  چي پيښه  د طبيعي عواملو ( باد ، باران …)  له كبله رامځ ته شوي ده .

دويم: د ډله ييزو قبرونو په اړه پلټنې :

د ډله  ييزو قبرونو شتوالي چي په كي جنګي  اسيران ښخ شوي دي د بشر دحقوقو له عمومي اصولو څخه د سر غړوني بيلګي  ګڼلي شو . په ۱۹۹۹ م كال  كي د م .م  عمومي منشي  اعلام  وكړ چي افغانستان  په دريو لويو ښارونو  كي ۱۲ څارونكي ځاي  پر ځاي  كوي . دبشر له حقوقو څخه  سر فرانسيس ورتز د اروپايي اتحاديي  دكيڼ اړخ رئيس سږ كال د جون په میاشت كي دخپلي اتحاديی  په استازيتوب دليلي دښتي  د وروستي  پيښي د پلټني  په اړه  نړيوال سره صليب او م.م ته غوښتليكونه استولي وو . د جولاي پر ۸ مه « گوردان بت»  د نړيوال سره صليب وياند ځواب  وركړ چي : موږ په هيچ يوه پلټنه كي برخه نه شو اخيستي . زموږ لومړني  دنده د جګړي  قربانيانو ، ژوندي و ګړو  او په جګړو كي د ورك  شويو كسانو پاتي  كورنيو  ته مرستي رسول دي.

دا ويره شته چي په يوه پلټنه  كي د نړيوال سره صليب ګډون د هغه  پر فعاليتونو باندي چي  له خلكو سره په آزاده  توګه  د تماس پر بنسټ يي جوړوي  منفي اغيزه واچوي .  په هر حال  !  م.م  به د ناپيليتوب او محرميت  له اصولو سره سم نړيوال سره صليب ته اجازه ور نه كړي چه د پيښي  په اړه  د يوي محكمي  په  وړاندي  شهادت ادا كړي . ميرمن  « ماري روبنس » د م.م دبشري  حقوقو  د عالي كمشنري  ويانده په  ژنو كي فرانسيس ورتز ته وويل : « د بشريت ضد جنايت  پر وړاندي  بايد هيڅ  ډول  زغم موجود نه وي . د قضيي  لپار اصلي مسوولين په پيښه  كي اخته دولتونه  دي . موږ په دي ډاډه  يو چي  دافغانستان دولت  د تيرو جناياتو د پلټني په هكله صادق دي . د امريكا  دولت به ورته دريځ ولري» .

د ماري روبنس خبره له واقعيتونو سره سمون نه خوري. تر اوسه  پوري د انتقالي حكومت  له خوا د پيښي د پلټني  په اړه هيڅ يو اغيزناك ګام  نه دي پورته شوي . او تر  هغه وخته پوري چي په جنګي  جناياتو تورن ټوپكيان او جنګسالاران په حكومت كي واكمن وي (بيړني لويي جرګي  د هغوي قدرت ته مشروعيت  ور په برخه  كړي دي ) د كابل حكومت له خوا د پيښي  د پلټني  په اړه  هيله  مندي غير واقعبينانه ښكاري .

تجربو  ښودلي  چي د امريكا دولت هم  د پيښي  دتحقيق  په اړه  جدي نه  ښكاري. سږ كال د جون د ۳۰ می  دجولاي  تر لومړني نیتی پوری د امریکایی  قواوو له خوا د ارزګان  پر يوه  كلي د واده پر يوي غونډي  باندي بمباردمان  وشو چي ۴۸ وژني  او ۱۱۸  ټپيان يي درلود . امريكانه يوازي دا چي د پيښي  د پلټني  په اړه  يي جدي ګام  پورته نه كړ ، بلكه  د « لوماند » مياشتني  خپروني  په قول  ( د اګست پر ۲۲،  ۲۰۰۲  م كال ) پر م .م  باندي فشار واچول  شو چي خپل تحقيقي راپور چي په كي د امريكايي مقاماتو  مسئوليت  په ګوته  شوي و ، مديا ته ونه سپاري. څلور كاله تير شول  تر څو چي م ، م  په دي بريالي شول چي د بوسني ۱۹۹۵  كال د جولاي د ډله  ييزو  وژنو په باب يو رسمي راپور وړاندي كړي . زما په اند په افغانستان كي ځيني  كورني او بهرني دلايل  شته چي نړيواله  ټولنه دي ته هڅوي چي د افغاني جنګي ډلي  د جناياتو د پلټني په اړه له چټكي كار واخلي .    « پاي »    ـ    سپتامبر ۲۰۰۲

( آرشیف )

د لیلی د ښته د شهیدانو یادونه