د هندوکش غرونو فلسفه

د هندوکش غرونه، چې د هند د هیمالیه غرونو یوه برخه ده، د افغانستان شمال ختیځو سیمو ته رارسېدلي او د افغانستان ۶۵ سلنه خاوره یې په غرنیو سیمو بدله کړې ده، چې زموږ هېواد یې د نړۍ د غرنیو هېوادونو په کتار کې راوستی دی. د “هندوکش” کلمه د هند په ژبه کې ریښه لري. ویل کېږي چې د بودا په وخت او له هغه وړاندې، هندوان به له هند څخه په زور افغانستان ته راوستل کېدل او په یخ ژمي کې به یې د هندوکش په درې ګانو کې بنديانول، تر دې چې خپل ژوند به یې له لاسه ورکاوه. له همدې امله، دې غرونو ته “هندوکش” نوم ورکړل شو.
د هندوکش غرونه د افغانستان د طبیعي اوبو اصلي سرچینه ده او څو لویو رودونو ته اوبه برابروي، لکه د واخان سیند، شغنان سیند، چغمچین، زرقول، سیردریا، آمو، کوکچه، نهرین، فرخار، الیشنګ، علینگار، لوګر، پنجشیر، کنړ، او څو نور لوی او واړه سیندونه، چې له دغو غرونو سرچینه اخلي او د افغانستان د طبیعي اوبو منابع تشکیلوي.
د هندوکش د غرونو یوه لړۍ ده چې اوږدوالی یې ۸۰۰ کیلومتره دی او د افغانستان له مرکزي برخې څخه تر شمالي پاکستان پورې غځېدلې ده. دا د پامیر د غرونو د یوې برخې دوام دی چې د هیمالیا سره تړاو لري. د هندوکش غرونه د بدخشان له جنوبي برخې څخه د افغانستان په شمال کې تېریږي او په بامیان کې د بابا په غرونو پای ته رسي.
د هندوکش تر ټولو لوړ څوکه چې په افغانستان کې موقعیت لري، ۶۶۵۰ متره لوړوالی لري او په نوم یې تیراج دی، چې له سمندر د ۸۳۰۰ مترو په لوړوالي کې پروت دی. د دې غرونو لوړ برخې تل د واورې په پوښ کې دي او ګڼ شمېر درې لري چې په لاندې ډول دي:
شمالي درې: واخان، شغنان، منجان، جرم، درایم، کشم، ارسج، فرخار، اشکمش، خوست، فرنګ، سمندان، اندراب، باجگاه، خنجان، والیان، کیان، دوآب او سرآب.
جنوبي درې: پنج، نور، کرم، پشال، باندول، اشپی، اسکین، پنجدره نجراب، هزاره، بازارک، پاران ده، شتل، سالنګ، اشاوه، شکاری، کپچاق، چهارده بامیان، سیغان، کهمرد.
د نومولو علت
د هندوکش د نوم په اړه ویل کېږي چې د هندو اسیرانو په انتقال کې به دوی دې سیمې ته په رسېدو د سختې یخنۍ له امله مړه کېدل. له همدې امله دې سیمې ته “هندو کش” یعنې “هندو وژونکی” نوم ورکړل شوی دی. دا روایت په کتاب “هزار و یک حکایت تاریخی” کې ذکر شوی دی.
د هندوکش مشهورې لارې
خاواک کوتل: ۳۶۰۰ متره لوړوالی
بازاک کوتل: ۵۰۰۰ متره لوړوالی
نکسان کوتل: ۵۰۵۰ متره لوړوالی
کانچین کوتل: ۴۹۰۰ متره لوړوالی
مراشتراک کوتل: ۵۷۶۰ متره لوړوالی
سالنګ کوتل: ۴۳۰۰ متره لوړوالی
اق رباط کوتل: ۳۶۰۰ متره لوړوالی
کوشان کوتل: ۴۳۰۰ متره لوړوالی
چهار در کوتل: ۴۲۳۶ متره لوړوالی
پیلو کوتل: ۳۶۰۰ متره لوړوالی
دندان شکن کوتل: ۲۷۰۰ متره لوړوالی
دالن سنگ شتل کوتل: ۳۵۶۰ متره لوړوالی
د هندوکش سیندونه
۱. غوربند سیند:
له شیبر کوتل څخه سرچینه اخلي، د پغمان غرونو ته نږدې په ۸۰ کیلومترو کې بهیږي او په پای کې د پنجشیر سیند سره یوځای کېږي.
۲. سور سیند:
له لوېدیځ څخه تر شمال ختیځ پورې بهیږي او د سیغان سیند سره یوځای کېدو وروسته د بامیان سیند ته تویېږي.
۳. اندراب سیند:
له خاواک کوتل څخه سرچینه اخلي، ختیځ ته بهیږي، د ډېرو کلیو او سیمو خاورې خړوبوي، او د قندوز سیند سره یوځای کېدو وروسته د آمو سیند ته تویېږي.
۴. پنجشیر سیند:
له خاواک کوتل څخه سرچینه اخلي او د ګلبهار او کوهدامن له لارې بهیږي.
۵. شتل سیند:
له آرزو او مرغی غرونو څخه سرچینه اخلي او د ګلبهار په سیمه کې د پنجشیر عمومي سیند سره یوځای کېږي.
۶. علیشنگ او الینگار سیندونه:
له هندوکش جنوبي برخې څخه سرچینه اخلي، جنوب ته بهیږي او د نورستان سیمې خړوبوي.
۷. کنر سیند:
له پامیر د بنداب له سیمې سرچینه اخلي او په ثمرخېل سیمه کې د کابل سیند سره یوځای کېږي.
ِ “د هيواد مشهور تاريخ پوه مرحوم علي احمد کهزاد خپل تاريخي اثر (تاريخ افغانستان) کې هندوکش د غرونو اړوند داسې لېکلې دي.
مخکې د آریایانو له راتګ څخه د دې سیمې (د هندوکش سویل لور ته) اوسېدونکي ولسونه په بڼه تور، غټې شونډې، ګاړګوتي٠ٍ ویښتان، پلنې پوزې او ډېر شتمن او د لوړ هڅوب (کلتور) خلک وو، چې ”دراویدیان“ یې بللي دي. د هغو د کولتور او تمدن تباه کوونکي هندي (٧) قبیلې: ”بهاراته، سرنجیانا، یادو، تورواشا، اندرو، پورو او انو“ او افغان (٥) قبیلې: ”پکتها، شیوا، الینا، بهالانا او ویشاناََ“ او همدا شان د اوسني ایران د پارسوا او ماد شپاړس قبیلې وې.
د هندو کش نوم د هند او هندو له نوم سره هېڅ پیوند نه لري، فکر کوم چې دا [سیندوکښ] یانې د سیندونو کرښه ده. لکه چې کرښې اېستونکې هوبلې (وسیلې) ته ”خط کش“ وایو، ریښتیا هم د همدې اسمان ځکې لړۍ دواړو (سوېل او قطب) خوا ته سیندونه جاري شوي دي.
د [س] توری د پښتو په ادب کې د [ه] بڼه غوره کړې ده، کوم ځانګړي (خاص) نومونه چې د (س) په توري پیل کېدل هغه په (ه) بدل شوي دي. لکه:
۔ سوما چې هوما شوی دی؛
۔ سیندو چې هندو شوی دی؛
۔ همداسې سیندو کښ هم هندوکش شوی دی.
د هندو په نوم، اصلاََ کوم توکم یا قوم شتون نه درلود. کله چې پاس یاد شوي هندي قبایل له سیند، چناب، رهټاس، راوي . . . ګنګا او جمنا اوو (٧) سیندونو څخه تېر شوو او د اوو واړو سیندونو تر مینځ ځمکې او سیمې یې لاندې کړلې نو دې نیول شویو (مفتوحه) سیمو ته یې ”سپته سیندو“ یانې د اوو سیندونو سیمه نوم ورکړ. له همدې نوم سره د دوی بل نوم هم سیندیان شوو. اوسنۍ د سند صوبه هم همدا مانا لري. که نه وي د هندوستان هېواد د ”بهارت“ په نوم؛ د آریانا ډېری سیمې چې افغان پینځه قبیلې پکې خوندې وې، د ”پتیکا“ په نوم؛ اوسنی ایران د ”پارس“ په نوم یادېدل. ځکه چې د هندي قبایلو کې، ستره او ځواکمنه قبیله [بهاراتا] ؛ د ایران د لرغونو شپاړسو قبیلو ستره او نوموتې قبیله، د ”پاسارګاد“ یا پارسوا وه او د “افغاني قبیلو ستره او ځواکمنه قبیلله ”پکتها“ وه.
د افغانستان په منځ کې د هندوکش د غرونو لړۍ چې له پامير څخه تر هېواد مرکز پورې غځېدلې ده او هېواد په شمالي او جنوبي برخو وېشي، د هېواد د پېژندنې یوه مهمه برخه ده. خو ولې دغه د غرونو لړۍ هندوکش نومول شوې ده او د هندوکش مانا څه ده؟
د دې نوم د کره پلټنې لپاره او د وخت په اوږدو کې د دې نوم د بدلونونو د څېړنې په موخه، ښاغلى نصیر مهرین، چې لیکوال او تاریخ‌پوه دی، داسې ليکلې دى.
د یوې سیمې جغرافیايي شرایط او د هغې د خلکو ځانګړتیاوې په پام کې نیسي او د دې غرونو د لړۍ تاریخچه تشریح کوي. د ښاغلي مهرین په وینا، په اوستا کې دې غرونو ته د “ابارسین” په نوم یادونه شوې ده، چې مانا یې “د عقاب څخه پورته” ده. وروسته بیا یونانیانو، چې فکر یې کاوه قفقاز د نړۍ پای ټکی دی، د دې غرونو له کشف وروسته هغوی ته د “کوکازوس اندیکوس” نوم ورکړ، چې مانا یې “هندي قفقاز” ده. د دې یوناني نوم په مرور د زمان سره په داسې ډول بدل شو چې اوسنی نوم یې هندوکش دی.
دغه نوم او تاریخ یې د وخت په تېرېدو سره د ډېرو بدلونونو شاهد پاتې شوی دی.
همداراز د هندوکش د غرونو یوه لویه سلسله ده چې د مرکزي او جنوبي اسیا په منځ کې پرته ده. دا غرونه په افغانستان کې موقعیت لري او د هېواد له مرکزي برخې څخه د شمال ختیځ لوري ته غځېدلي دي، چې د پاکستان شمال لویدیځ ته هم رسېږي.
جغرافیه:
اوږدوالی: د هندوکش غرونه شاوخوا ۸۰۰ کیلومتره اوږدوالی لري.
لوړوالی: د دغې سلسلې تر ټولو لوړ غر “تېرېچ میر” دی چې شاوخوا ۷٬۷۰۸ متره لوړوالی لري.
موقعیت: دا غرونه د افغانستان د بدخشان ولایت په شاوخوا کې پیل کېږي او د پاکستان د خیبر پښتونخوا په خواوو کې پای ته رسېږي.
تاریخي اهمیت:
هندوکش د لرغونو وختونو راهیسې د تجارتي او پوځي لارو په توګه ډېر شهرت لري. دا د هند او منځني ختیځ ترمنځ د کاروانونو او فوځي لښکرو د تګ راتګ لپاره مهمه لاره وه.
دا غرونه د تاریخي “ورته لارې” یوه برخه وه چې د چین، هند، او اروپا ترمنځ د سوداګرۍ او فرهنګي اړیکو لپاره کارېده.
اقلیم او طبیعت:
په دې غرونو کې سړه او یخه هوا ده، په ځانګړي ډول په ژمي کې.
د هندوکش په سیمه کې د غرونو حیاتي اهمیت له امله د اوبو ډېرې سرچینې، لکه سیندونه او ویالې، شتون لري.
د هندوکش په شاوخوا کې ځنګلونه، څاروی، او نادر نباتات شتون لري.
کلتوري اهمیت:
د هندوکش غرونه په سیمه کې د مختلفو قومونو لپاره مذهبي او کلتوري ارزښت لري. د دې غرونو نوم له سانسکریت څخه اخیستل شوی او د “هندو وژونکي” معنی لري، چې د تاریخي شالیدونو یو اړخ ښيي.
دا غرونه نه یوازې د افغانستان لپاره جغرافیوي پوله جوړوي بلکې د دې هېواد طبیعي ښکلا او د اوبو حیاتي سرچینې هم ګڼل کېږي.
اخیست ځایونه:
* ”تاریخ افغانستان“ لومړي ټوک دریم څپرکي ۔ لیکوال: ارواښاد احمد علي کهزاد؛ د ١٣٢٥۔لېږدیز لمریز کال چاپ .کابل ۔ افغانستان.
* ”پښتانه د تاریخ په رڼا کې“ ؛ لیکوال:: سید بهادر شاه ظفر کا کا خېل.

!د بازار موندنې مديريت