پروټولوژي

پروټولوژي (Protolanguage)

پروټولوژي  یو واحد وجود نه دی بلکې یو نظري جوړښت دی، چې د مکالمو بېلابېل ډولونه په کې شامل دي.  دا ډېر وختونه د لومړني سیسټم په توګه تشریح کېږي چې د پېچلې ګرامري جوړښتونو او پراخو لغتونو له رامینځته کېدو دمخه شته وو.  په داسې حال کې چې د پروټولوژۍ مستقیم شواهد مبهم دي، څېړونکي د عصري ژبو مطالعې، د ماشومانو د ژبې استملاک او د غیر انساني فارمټونو د ارتباطي چلند له لارې د هغې ځانګړتیاوې په ګوته کړي.

پروټولوژي (Protolanguage) د هغو لومړنیو ژبو یا ژبنیو سیستمونو ته اشاره کوي، چې د انسانانو د ژبې د پرمختګ په لومړیو پړاوونو کې موجودې وې. پروټولوژي هغه ژبه ده، چې د یوې ځانګړې ټولنې یا قوم د غړو تر منځ د اړیکو او خبرو اترو لپاره کارول شوې، مګر دا ژبه د معاصر ژبو په څېر پرمختللې نه وه.

د تاریخي ژبپوهنې د ونې په موډل کې، پروټو ژبه یوه فرضي مورنۍ ژبه ده، چې له هغې څخه یو شمېر تصدیق شوي ژبې د تکامل په مرسته راوتلي دي.  پروټو ژبې معمولاً نه تایید شوي یا په جزوي توګه تصدیق شوي وي.  دوی د پرتلیز مېتود له لارې بیا جوړ شوي.  د ژبو د کورنۍ د ونې په استعاره کې، یو پروټو ژبه د مورنۍ ژبې په نامه یادېږي.

ځیني وختونه د ژبې عام یا لومړنۍ بڼه هم ورته ویل کېږي   په بل عبارت، پروټو ژبه د یوې ژبې کورنۍ ترټولو وروستنی مشترک پلار ده، سمدلاسه مخکې له دې چې کورنۍ د تصدیق شوي لور ژبو ته بدل شي.  دا له همدې امله د کورنۍ د مورنۍ ژبې یا مورنۍ ژبې سره برابر دی.  برسېره پردې د لیکونو یوه ډله چې جلا جلا ژبې نه ګڼل کېږي، لکه د ډیالوګ کلستر غړي کېدای شي د یووالي پروتو- ژبې څخه د ښکته کېدو په توګه هم تشریح شي.

د ژبې مطالعه یوه پراخه او پېچلې ساحه ده، چې بېلابېلې څانګې لري، لکه ژبپوهنه، انټروپولوژي، ارواپوهنه او ادراکي ساینس.  د دې مطالعې یو له خورا زړه راښکونکو اړخونو څخه  پروټولوژي ده، کوم چې د انساني اړیکو فرضي لومړني شکل ته اشاره کوي، یانې په بشپړ ډول پرمختللې ژبې وړاندې کوي.  پروټولوژي د دې پوهېدو لپاره اړینه ده، چې څنګه عصري ژبو وده کړې او څنګه د انسانانو خبرو له لومړني ډولونو څخه پېچلي سیسټمونو ته لېږدول شوي، چې موږ یې نن ورځ کاروو.

پروټولوژي د محاورې  لومړني بڼې په توګه پېژندل کېدای شي، چې د ګرامري جوړښت او لغتونو نشتوالی یې، په بشپړ ډول پرمختللو ژبو کې موندل کېږي.  ډېر وختونه د ساده بیانونو، اشارو او غږونو سره څرګندېږي چې بنسټیز مانا بیانوي.  ژبپوهان او بشرپوهان څرګندوي چې پروټولوژي د ډېرو پېچلې ژبپوهنې سیسټمونو لپاره د مخینې په توګه کار کاوه، چې لومړني انسانانو ته یې د دې ځواک ورکاوه چې د خپل چاپېریال، ټولنیزو اړیکو او بقا اړتیاوو په اړه اړین معلومات سره شریک کړي.

  

د پروټولوژۍ ځانګړنې

 ۱ ـ   سادگي یا لومړنی جوړښت: پروټولوژي د ساده جملو او کلمو څخه جوړه شوې وه، چې د پېچلو ګرامري قواعدو نشتوالی څرګندوي.  پروټولوژۍ معمولاً په جوړښت کې ساده دي.  دوی پېچلي ګرامري قواعد نه لري او په لومړني توګه د واحد کلمو یا لنډو جملو څخه جوړ شوي دي.  دبېلګې په توګه لومړنیو انسانانو ممکن د شیانو یا کړنو د څرګندولو لپاره بنسټیز کلمې کارولي وي، لکه :  اور، خواړه یا منډه.

 ۲ ـ  متناسب انحصار: په پروټولوژۍ کې اړیکه شرایطو پورې تړلې ده.  د وینا مانا اکثراً د واضح ګرامري نښو پرځای په وضعیتي اشارو باندې تکیه کوي.  د بېلګې په توګه یو غږ چې د یوې ونې  نښه کولو وخت کې رامینځته شوی د “ونې” یا ختلو نښه کېدای شي.

۳ ـ  غیر لفظي عناصر: پروټولوژۍ کې احتمالاً د پام وړ غیر لفظي برخې شاملې وي، لکه اشارې، څرګندونې او د بدن ژبه.  دې عناصرو به د غږونو تر څنګ د مانا په رسولو کې اړین رول لوبولی وي.

۴ ـ  محدود لغتونه: د پروټولوژۍ  لغتونه به د ورځني ژوند، بقا او ټولنیز تعامل پورې اړوند اړین مفاهیمو پورې محدود وي.  لکه څنګه چې ټولنې ډېرې پېچلې شوي، نو د دوی ژبني اړتیاوې به هم د ډېرو پراخو لغتونو پراختیا لامل شي.

 ۵ـ د نحوې نشتوالی: پروټولوژۍ له رسمي نحوې څخه بې برخې دي. د دې پر ځای چې د فعل ترتیب سره جملې جوړې کړي، لومړني انسانانو مانا څرګندولو لپاره د کلمو په ترتیب او شرایطو تکیه کاوه.

۶ ـ غیر رسمي: دا ژبه عموماً غیر رسمي او د ورځني ژوند د اړتیاوو لپاره کارول کېده، او د خلکو تر منځ د اړیکو لپاره یوه بنسټيزه وسیله وه.

۷ ـ  کلتوري او ټولنیز اړخونه: پروټولوژي د هغه کلتور او ټولنیز شالید یوه نښه وه، چې خلکو په کې ژوند کاوه. دا ژبه د خلکو د تجربو، احساساتو، او فکرونو د څرګندولو لپاره کارول کېده.

۸ ـ پرمختګ: پروټولوژي د معاصر ژبو (لکه انګلېسي، فرانسوي، عربي، او نور) د پرمختګ بنسټیزه مرحله ګڼل کېږي. په دې مانا چې د پروټولوژۍ بېلابېلې نسخې وروسته پرمختللې ژبې ته وده ورکړه.

 ۹ ـ  هولوفراسټیک اړیکه: په پروټولوژي کې، ممکن یو واحد کلمه د ټولو نظرونو یا عملونو د رسولو لپاره کارول شوي وي.  دا هولوفراسټیک طبیعت په دې مانا دی، چې یو واحد اصطلاح کولای شي پراخ مانا راټول کړي، د تشریح لپاره په شرایطو باندې تکیه کوي.  د بېلګې په توګه، د “خوراک” کلمه نه یوازې د خوړو عمل کېدای شي د شیانو نښه وي یا د لوږې مفهوم هم ورسوي.

 ۱۰ ـ  سمبولونو کارول:  پروټولوژۍ کې ممکن  نښې نښانې کارول شوي وي، هغه سمبولونه چې د هغه څه سره ورته وي، چې دوی یې استازیتوب کوي.  دا ځانګړتیا د دې مفکورې سره سمون لري، چې لومړني انسانان د لنډو ژبنیو بڼو د پراختیا دمخه د مانا رسولو، د خبرو اترو لپاره پر اشارو تکیه کوله.

 

د پروټولوژۍ ارزښت

 د بشري اړیکو د بنسټونو پوهېدنه

د ژبې مطالعه یوازې د کلمو او ګرامر سپړنه نه ده؛  دا د انسانیت د ادراکي، ټولنیز او تکامل اړخونو یوه کړکۍ ده.  د ژبپوهنې په تیورۍ کې د بېلابېلو مفکورو په منځ کې، پروټولوژۍ د انساني اړیکو په پراختیا کې د یوې مهمې مرحلې په توګه ولاړه ده.  پروټولوژي د ژبې یوه فرضي لومړنۍ بڼې ته اشاره کوي، چې د سادګۍ او محدود جوړښت سره ځانګړی شوی، داسې انګېرل کېږي چې د بشپړ پرمختللو ژبو له رامینځته کېدو دمخه شته وو.  د انسان د ادراکو، ټولنیز متقابل عمل، کلتوري تکامل او د ژبې د استملاک پروسې په پوهېدو کې د پروټولوژۍ ارزښت سپړنه ده.  د دې د ځانګړتیاوو او اغېزو په څېړلو سره، موږ به دا معلومه کړو چې څنګه پروټولوژي زموږ د پخواني او معاصر ژبني سیسټمونو ترمنځ د یوې مهمې اړیکې په توګه کار کوي.

د پروټولوژۍ ټولنیز ارزښت

 ژبه په طبیعي توګه ټولنیزه پدیده ده؛  دا د اړیکو، همکارۍ او د ټولنې جوړونې اسانتیاوې برابروي. پروټولوژۍ د دې پوهېدو لپاره د بنسټ په توګه کار کوي، چې څنګه ټولنیز متحرکات د ژبې پر پراختیا اغېزه کوي.

ټولنیز تعامل او اړیکه

 ۱ـ  ډلې او یووالی: پخوانیو انسانانو په ټولنیزو ډلو کې ژوند کاوه، چېرې چې همکاري د بقا لپاره حیاتي وه.  پروټولوژۍ به د ګډو موخو، منابعو او خطرونو په اړه بنسټیز اړیکې فعاله کړي، د ګروپ یووالي ته وده ورکړي.

 ۲ ـ  ښکلا او خبرې اترې: انتروپولوژیست رابین ډنبر  دا وايي چې ژبې په لویو ګروپونو کې د ټولنیزو اړیکو د ساتلو لپاره د یوې وسیلې په توګه رامینځته شوې او د ټولنیزو اړیکو یوه بڼه چې د ګروپ غړو په اړه شریک معلوماتو باندې تکیه کوي.

 ۳ ـ  کلتوري لېږد: ژبه د کلتوري لېږد لپاره یو وسیله ده، چې پوهه، دودونه او کړه وړه نسلونو ته لېږدوي.  د ډېرو پېچلو ژبو پراختیا دا پروسه اسانه کړه، وګړو ته توان ورکوي، چې تجربې او باورونه په اغېزمنه توګه شریک کړي.

 ۴ ـ  ټولنیزه درجه بندي: لکه څنګه چې ژبه وده وکړه، نو په ټولنو کې ټولنیز جوړښتونو هم وده وکړه.  پروټولوژۍ کېدای شي د وګړو د وړتیاوو له لارې د ټولنیز درجې په رامینځته کولو کې رول ولوبوي، ترڅو د دوی په ډلو کې د وضعیت، رول او اړیکو سره اړیکه ونیسي.

د پروټولوژۍ کلتوري ارزښت

 ژبه د کلتور یو بنسټیز اړخ دی، چې څنګه ټولنې خپل هویت، باورونه او ارزښتونه بیانوي.  پروټولوژي د انسانیت کلتوري تکامل کې ونډه لري.

کلتوري بیان

۱ ـ  افسانه او کیسه ویل: د اړیکو په لومړیو ډولونو کې احتمالاً د کیسې ویل شامل وو، چې د کلتوري بیان یو مهم اړخ دی.  پروټولوژۍ به د خرافاتو، افسانو او شفاهي دودونو شریکولو کې اسانتیا رامنځته کړې وي، چې د ډلو د هویت په جوړولو کې مرسته کوي.

۲ـ  رسمونه او رواجونه:  ژبه په هغو رسمونو او رواجونو کې مهم رول لوبوي، چې کلتوري ارزښتونه او باورونه پیاوړي کوي.  پروټولوژي ممکن په لومړیو رسمونو کې د مانا څرګندولو او د ټولنې اړیکو ته وده ورکولو لپاره کارول شوي وي.

۳ ـ  هنري بیان: د سمبولیک فکر وده چې په پروټولوژۍ کې شامله ده، ممکن پر هنري بیان اغېزه وکړي.  پخوانیو انسانانو ممکن د هنر، موسیقۍ یا نڅا له لارې د پېچلو نظریاتو د رسولو لپاره د اړیکو ساده ډولونه کارولي وي.

 ۴ ـ  کلتوري تنوع: د پروټولوژۍ څخه متنوع ژبو ته تکامل په انساني ټولنو کې کلتوري تنوع منعکسوي.  د پروټولوژۍ مطالعه کولای شي له څېړونکو سره مرسته وکړي، چې پوه شي چې څنګه بېلابېل کلتورونه د دوی د چاپېریال او تجربو پر بنسټ ځانګړي ژبني سیسټمونه رامینځته کوي.

د ژبپوهنې په زده کړه کې د پروټولوژۍ ارزښت

ژبه د انسانانو یو له خورا  اړینو ځانګړتیاوو څخه دی، چې د اړیکو، بیان او ټولنیز تعامل لپاره د لومړنۍ وسیلې په توګه کار کوي.  د ژبپوهنې مطالعه د ژبې د جوړښت، پراختیا او فعالیت په اړه د پوهېدو په لټه کې ده، چې څنګه د انسان فکر او ټولنې ته بڼه ورکوي.  د ژبپوهنې په تیورۍ کې د بېلابېلو مفاهیمو په منځ کې، پروټولوژۍ یو ځانګړی او مهم موقعیت لري.  پروټولوژۍ د ژبې فرضي لومړنۍ بڼې ته اشاره کوي، چې د بشپړې پرمختللې ژبې وړاندې کوي، چې د سادگۍ او محدود جوړښت له مخې پېژندل کېږي.

د ژبپوهنې په زده کړه کې د پروټولوژۍ ارزښت

۱ ـ   ادراکي پرمختګ

د پروټولوژۍ پوهېدل د ادراکي پراختیا او د انسان فکري پروسو ارتقاء کې ارزښتناکه ونډه لري.  د پروټولوژۍ څخه په بشپړ ډول پرمختللې ژبې ته لېږد په ادراکي پېچلتیا کې د یو کود نښه لري.

 ۲ـ   د مغز تکامل

د ژبې پرمختګ د انسان د مغز له تکامل سره نږدې تړاو لري.  لکه څنګه چې زموږ د پلارونو دماغونه لوی او پېچلي شوي، نو د دوی ادراکي وړتیاوې هم وده کړې.  د ادراکي ظرفیت دا زیاتوالی د ډېرو پېچلو فکري پروسو لپاره اجازه ورکوي، د خلاصې مفکورې او پېچلي ګرامري جوړښتونو پراختیا ته وده ورکوي.

۳ ـ سمبولیک فکر

 پروټولوژۍ د سمبولیک فکر لومړنۍ بڼې استازیتوب کوي یا د شیانو یا نظرونو استازیتوب لپاره د سمبولونو (کلمو یا نښو) کارولو وړتیا ده. دا ظرفیت د انسان د ادراک نښه ده او موږ له نورو ډلو څخه جلا  کوي.  د پروټولوژۍ مطالعې سره، د ژبپوهنې زده کوونکي کولای شي په ښه توګه پوه شي، چې سمبولیک فکر څنګه رامینځته شوی او د وخت په تېرېدو سره وده کوي.

۴ ـ  د ذهن تیوري

 د پروټولوژۍ ظهور احتمالاً د ذهن د تیورۍ له پراختیا سره سمون لري – هغه پوهه چې نور یې فکرونه، عقیدې او ارادې لري له خپل ځان څخه جلا دی.  اغېزمنې اړیکې  دا څرګندوي چې د ژبې لومړني ډولونه د ټولنیز ادراک سره نږدې تړل شوي.

  ۵ ـ  د ستونزو حلولو پلان جوړونه

 ژبه خلکو ته د افکارو د بیانولو، ستراتیژیو شریکولو او په دندو کې د همکارۍ کولو اجازې سره د ستونزو حل او پلانولو کې اسانتیاوې برابروي.  پروټولوژۍ به لومړیو انسانانو ته د نظریاتو څرګندولو او همغږي کولو لپاره لومړني وسیله چمتو کړې وي.

۶ـ د ژبې تکامل

 د پروټولوژۍ مطالعه د ژبو د تاریخي تکامل او د دوی د اړیکو د پوهېدو لپاره اړینه ده.  د ژبپوهنې زده کوونکي کولای شي د دې سپړلو څخه ګټه پورته کړي، چې څنګه ژبې د وخت په تېرېدو سره له ساده بڼو څخه پېچلي سیسټمونو ته وده کړې.

د پروټولوژۍ پر وړاندې ننګونې

 د ډېرو ارزښتونو سره، د پروټولوژۍ مطالعه  له ډېرو ننګونو سره هم مخ ده.

۱-  د مستقيمو شواهدو نشتوالی: پروټولوژي فرضيه ده، پرته له کوم مستقيم شواهدو.  څېړونکي د عصري ژبو او د ماشومانو د ژبې استملاک مطالعاتو څخه په غیر مستقیم شواهدو تکیه کوي.

۲ ـ  د کلتورونو په اوږدو کې بدلون: بېلابېل کلتورونه جلا ژبنيز جوړښتونه او ارتباطي کړنې نندارې ته وړاندې کوي، د یوې نړیوالې پروتولینګ تعریف کولو هڅې پېچلې کوي.

۳ –  ګډې اړیکې: د پروټولوژۍ مطالعه بېلابېلې برخې سره بېلوي لکه، ژبپوهنه، بشرپوهنه، ارواپوهنه، کوم چې کولای شي د بېلابېلو تفسیرونو او نظریو لامل شي.

۴ ـ د تکامل مهال وېش: د پروټولوژۍ د راڅرګندېدو مهال ویش ناڅرګند دی، او دا ستونزمن دی ​​​​چې په ګوته کړي د انسان  تکامل کې کله پېښېږي.

پایله

د پروټولوژۍ مفهوم د انسان د اړیکو د پیل او تکامل په اړه ارزښتناکه معلومات وړاندې کوي.  د ژبې د پوهېدو لپاره د هغې د ځانګړتیاوو، تیوریکي چوکاټونو او اغېزو په څېړلو سره، موږ کولای شو د ژبني سیسټمونو پېچلتیا او بډاینې تعریف کړو.  پروټولوژۍ نه یوازې د لومړنیو اړیکو او عصري ژبو ترمنځ د پل په توګه کار کوي بلکې د تطبیق او نوښت لپاره د انسانیت د پام وړ وړتیا د ثبوت په توګه هم کار کوي.  لکه څنګه چې موږ د ژبې مطالعې ژورو ته دوام ورکوو، د پروټولوژۍ میراث به بې له شکه د انسان د بیان او تکامل د رازونو په رابرسېره کولو کې مهم رول ولوبوي

 د پروټولوژۍ سپړنه په څو اړخونو کې د ژبپوهنې په زده کړه کې خپل خورا مهم ارزښت څرګندوي، ادراکي پرمختګ، د ژبې تکامل، د ژبې استملاک، ټولنیز تعامل او تعلیمي کړنې.  د دې ځانګړتیاوو په څېړلو سره، سادگي، هولوفراسټیک طبیعت، د نحو نشتوالی، د شرایطو انحصار او غیر لفظي عناصر – زده کوونکي د انساني اړیکو بنسټونو کې پوهه ترلاسه کوي.

ماخذونه

 ــ ۱ Deacon, T.W. (1997). *The Symbolic Species: The Co-evolution of Language and the Brain*. W.W. Norton  Company.

ــ ۲ Tomasello, M. (2008). *Origins of Human Communication*. MIT Press.

ــ۳ Pinker, S.,  Jackendoff, R. (2005). The faculty of language: What’s special about it? *Cognition*, 95(2), 201-236.

 ــ۴ Dunbar, R.I.M. (1996). Grooming, Gossip, and the Evolution of Language. *Harvard University Press*.

۵  ــBickerton, D. (1990). *Language and Species*. University of Chicago Press.

۶ـ عمید، حسین.( ۱۳۸۷هـ ش). فرهنګ عمید. تهران:  انتشارات امیرکبیر.

۷ــ ویلیام  اګریدی، مایکل دابروولسکی، مارک ارنف. ( ۱۳۹۲). درآمدی برزبان شناسی معاصر. ژباړه دکتر علی درزی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشګاهها(سمت)، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی.

۸ـ  یول، جورج. ( ۱۳۹۵). نګاهی به زبان( یک بررسی زبان شناختی). ژباړه نسرین حیدری. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشګاهها( سمت)، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی.

د نیمې شپې کتابتون –  (کره کتنه)