مدرنیزم و حاکمیت: امان‌الله خان، رضا شاه، و مصطفی کمال آتاتورک در یک دیدگاه مقایسوی

در بین پایان جنگ جهانی اول و آغاز جنگ جهانی دوم، نظرگاه جیوپولیتیکی شرق میانه و آسیای مرکزی شاهد ظهور رهبران ناسیونالیستِ مصمم بود که هدف‌شان تجدید تعریف سرنوشت کشورشان از طریق پلان‌های بلندپروازانهٔ مدرنیزم بود. در میان این رهبران، امان‌الله خان از افغانستان (۱۹۱۹–۱۹۲۹)، رضا شاه از ایران (۱۹۲۵–۱۹۴۱)، و مصطفی کمال آتاتورک از ترکیه (۱۹۲۳–۱۹۳۸) برجسته‌تر از دیگران بودند. هر سه تن تلاش کردند تا با تمرکز قدرت، اصلاح تشکیلات دولتی، و تقویت هویت ملی، دولت‌های نیرومند و مستقل ایجاد نمایند. با این حال، تفاوت در شرایط ظهور این رهبران—بخصوص در نوع تعامل‌شان با امپراتوری بریتانیا—منجر به مسیرهای متفاوت در اصلاحات داخلی و سرنوشت نهایی ایشان شد. این تفاوت‌ها نمایانگر کشاکش پایداری است که میان اصلاحات داخلی و منافع امپریالیستی خارجی در دوران استعمارزدایی وجود داشت.

۱. پایگاه ضد استعماری و مشروعیت ملی‌گرایانه

در قلب تفاوت‌های این رهبران، نحوهٔ دستیابی ایشان به قدرت و چگونگی رویارویی ابتدایی آنان با قدرت‌های استعماری، بخصوص بریتانیا، قرار دارد.

• امان‌الله خان پس از ترور پدرش، امیر حبیب‌الله خان، در سال ۱۹۱۹ پلان برتانیا را با درایت و پشتیبانی قوت های ملی  به قدرت رسید. بلافاصله پس از به‌دست‌گرفتن زمام امور، جنگ سوم افغان-انگلیس را علیه امپراتوری بریتانیا آغاز کرد. با آن‌که جنگ کوتاه‌مدت بود، اما عواقب آن عمیق بود: معاهده راولپندی، بریتانیا را وادار ساخت تا استقلال کامل افغانستان را به رسمیت بشناسد. این اقدام، امان‌الله را به تمثالی از مقاومت ضد استعماری مبدل ساخت و مشروعیت ملی‌گرایانهٔ چشم‌گیری برای او به ارمغان آورد. اما همین موضع مستقل، خصومت شدید بریتانیا را برانگیخت؛ زیرا آن کشور افغانستان را همچون سپر استراتژیک برای حفاظت از هند تحت استعمار خود می‌پنداشت.
• مصطفی کمال آتاتورک از ویرانه‌های امپراتوری عثمانی برخاست و رهبری جنگ استقلال ترکیه را علیه نیروهای اشغالگر متحدین از جمله بریتانیا، فرانسه و یونان برعهده گرفت. پیروزی‌های نظامی او نه‌تنها اشغالگران را بیرون راند، بلکه سلطنت عثمانی را نیز منحل کرد و در سال ۱۹۲۳ جمهوری سکولار ترکیه را بنیان نهاد. مشروعیت آتاتورک بر اساس مقاومت موفق در برابر سلطهٔ امپریالیستی بنا شده بود؛ همین امر به او اجازه داد تا قدرت را بدون هیچ نوع وابستگی به خارجیان در دست گیرد و اصلاحات وسیعی را عملی کند.
• رضا شاه در شرایط کاملاً متفاوتی به قدرت رسید. کودتای او در سال ۱۹۲۱ با حمایت و پلان بریتانیا صورت گرفت؛ این حمایت با هدف برقراری نظم در ایران پس از آشوب‌های ناشی از جنگ جهانی اول و مقابله با نفوذ بلشویک‌ها در شمال انجام شد. اگرچه رضا شاه در سال‌های بعد تلاش کرد که نفوذ خارجی را کاهش دهد، اما برخلاف دو رهبر دیگر، قدرت او از دل مقاومت ضد استعماری برنخاسته بود. این نبود مشروعیت ملی‌گرایانه در نهایت او را در برابر تحولات بین‌المللی آسیب‌پذیر ساخت و به نقطهٔ ضعف حیاتی او مبدل گشت.

۲. مسیرهای مدرنیزم: اصلاح، مقاومت، و دامنهٔ نفوذ

هر سه رهبر پلان‌های نوسازی وسیعی را در حوزه‌هایی چون تعلیم، ساختن تشکیلات دولتی، اصلاحات قانونی و تمرکز قدرت اجرایی آغاز کردند. اما عمق، دوام، و پذیرش اجتماعی این اصلاحات متفاوت بود.

• امان‌الله خان پلان اصلاحات اجتماعی و سیاسی خود را با جسارت بسیار آغاز کرد. در سال ۱۹۲۳ قانون اساسی لیبرالی را معرفی کرد، آموزش دختران را ممکن ساخت، قدرت علمای دینی را محدود نمود، و تلاش کرد تا حکومت قبایل را با تشکیلات حکومتی مدرن منطبق سازد. این اصلاحات که تا حدی از نمونه آتاتورک الهام گرفته شده بودند، در بافت سنتی افغانستان بسیار رادیکال تلقی می‌شدند. اما بریتانیا که از گسترش اندیشه‌های ضد استعماری به هند نگران بود، از طریق حمایت مخفیانه از شورش‌های قبیله‌ای، رژیم امان‌الله را بی‌ثبات ساخت. از جمله عوامل موثر در این بی‌ثباتی، فعالیت‌های استخباراتی بریتانیا و چهره‌هایی موفق و مشهوری چون لارنس عربی بود. نهایتاً، در پی فشارهای شدید، امان‌الله در سال ۱۹۲۹ با استفاده از شورشیان تحت رهبری حبیب الله کلکانی از بین برده شد تا راه به قدرت رسیدن دست پرورده هی اعتباری برتانیا در افغانستان بازگردید. سقوط او نشان داد که اصلاحات بدون پشتیبانی امپراتوری برتانیا، چقدر شکننده‌اند.
• مصطفی کمال آتاتورک موفق‌ترین و پایدارترین پلان مدرنیزم را عملی کرد. او خلافت را لغو کرد، قانون اسلامی را با قوانین سکولار جایگزین ساخت، خط ترکی را از عربی به لاتین تغییر داد، حقوق زنان را توسعه داد و ناسیونالیسم ترکی را ترویج کرد. با استفاده از قدرت نظامی، دستگاه تبلیغاتی دولتی، و سیستم تعلیمی جدید، او موفق شد هویتی ملی و مدرن را در ترکیه بنیان گذارد. موقعیت جیوپولیتیکی نسبتاً باثبات، و نیز مشروعیت به‌دست‌آمده از پیروزی نظامی، به او امکان داد تا بدون مداخله خارجی اصلاحات گسترده‌ای را به اجرا گذارد و با موفقیت استمرار بخشد. برخلاف امان الله خان اتاترک اردوی بیدار و تعلیم یافته و قشر تعلیم یافته وسیعی در ترکیه داشت که موفقیت وی را ممکن ساخت.
• رضا شاه نیز با الهام از آتاتورک و امان‌الله، برنامهٔ مدرنیزم خاص خود را به‌پیش برد. او نظام قانونی غربی را به‌اجرا گذاشت، پوشش غربی را اجباری ساخت، پروژه‌های زیربنایی را گسترش داد و نفوذ روحانیت شیعه را محدود کرد. اما شیوهٔ اجرای اصلاحات او اقتدارگرایانه و از بالا به پایین بود. خشونت، سانسور و سرکوب گسترده، مانع از ایجاد حمایت مردمی از اصلاحات شد. بسیاری از روشنفکران، اصلاحات رضا شاه را تقلید سطحی از مدل‌های اروپایی می‌دانستند که ریشه در فرهنگ و ساختمان اجتماعی ایران نداشت. همین کم‌عمقی باعث شد تا دستاوردهای او در برابر تحولات آینده، ناپایدار باشد.

۳. منافع امپریالیستی و سرنوشت نهایی اصلاح‌گران

سرنوشت نهایی این رهبران، نقش تعیین‌کنندهٔ منافع امپراتوری بریتانیا را در موفقیت یا سقوط پروژه‌های مدرنیزم آشکار می‌سازد.

• امان‌الله خان در سال ۱۹۲۹ پس از شورش‌هایی که بسیاری از آن‌ها به‌صورت مخفیانه از سوی بریتانیا حمایت استخباراتی ،مالی و تسلیحاتی می‌شدند، از قدرت کنار زده شد. قبایل ناآرام و ناراضی از اصلاحات مدرن و استقلال‌طلبانهٔ او، ابزار دست بریتانیا شدند که از نفوذ اندیشه‌های امان‌الله به مستعمرهٔ هند نگران بود. این رویداد نشان داد که در مناطق مرزی امپراتوری، حتی محبوب‌ترین رهبران نیز در برابر قدرت‌های خارجی آسیب‌پذیر اند.
• مصطفی کمال آتاتورک اما تا زمان مرگش در سال ۱۹۳۸ بدون مداخله خارجی در قدرت باقی ماند. او توانست پس از استقلال نظامی، از تحریکات بیشتر اجتناب ورزد و با طرز فکر واقع‌بینانه، روابط خارجی ترکیه را متعادل نگاه دارد. بریتانیا با وجود نگرانی‌هایی، موقعیت بی‌طرفانهٔ ترکیه را پذیرفت و از مداخله مستقیم پرهیز کرد. موقعیت آتاتورک نشان می‌دهد که موفقیت در اصلاحات به ترکیب مشروعیت داخلی و استقلال خارجی نیازمند است.
• رضا شاه در سال ۱۹۴۱ نه از طریق انقلاب داخلی، بلکه در پی اشغال مشترک بریتانیا و شوروی از سلطنت کنار رفت. اگرچه دلیل رسمی این حمله، نگرانی از تمایلات نازی‌گرایانهٔ او بود، اما در واقع این رویداد نشان داد که حتی رهبران همکار با امپراتوری نیز در صورت تغییر اولویت‌های استعماری، قربانی می‌شوند. نداشتن مشروعیت ملی‌گرایانهٔ ریشه‌دار و عدم حمایت مردمی، موقعیت او را در برابر فشارهای خارجی شکننده ساخته بود.

نتیجه‌گیری: امپراتوری بریتانیا قاضی مدرنیزم

با آن‌که هر سه رهبر دیدگاه دولت‌های مدرن و مستقل را در سر داشتند، تنها مصطفی کمال آتاتورک موفق شد تا نظامی پایدار و مستقل ایجاد کند. پیروزی نظامی او بر نیروهای استعماری و توازن‌سازی موفق با قدرت‌های خارجی، کشورش را از مداخله امپریالیستی مصون ساخت. در مقابل، امان‌الله خان با آن‌که الهام‌گرفته از همان آرمان‌ها بود، قربانی نگرانی‌های بریتانیا از سرایت ناسیونالیسم ضد استعماری شد. رضا شاه نیز، گرچه ابتدا مورد حمایت بریتانیا بود، اما فهمید که سازش با امپراتوری، تضمینی برای بقای سیاسی نیست.

تجربهٔ مقایسه‌ای این سه رهبر نشان می‌دهد که در عصر امپراتوری‌ها، موفقیت یا شکست پروژه‌های مدرنیزم بیش از آن‌که به عمق اصلاحات یا ارادهٔ سیاسی وابسته باشد، به نوع تعامل با نظم امپریالیستی مسلط بستگی داشت. در جهانی که قدرت‌های استعماری هنوز قضاوت کننده اصلی سیاست منطقه‌ای بودند، استقلال واقعی تنها زمانی ممکن بود که اصلاحات با قدرت بازدارندگی، مشروعیت داخلی و فرصت جیوپولیتیکی مناسب همراه باشد.

بلوغ استراتژیک عربستان سعودی نقش مبهم ترکیه را در دیپلماسی منطقه‌ای عقب زده است