د افغانستان د تقاعد قانون او تاریخچه – مسلکي او تحلیلي لنډیز

۱. تقاعد څه شی دی؟ (حقوقي او اداري پېژندنه)
تقاعد یو حقوقي، اداري او ټولنیز حالت دی چې له مخې یې یو رسمي کارکوونکی د ټاکلي عمر یا د خدمت د ټاکلې مودې له پوره کېدو وروسته له دندې ګوښه کېږي، او دولت ورته د ژوند د دوام لپاره تقاعدي امتیازات (میاشتنی معاش) ورکوي. دا سیستم د خدمت، وفادارۍ او سالم زوړوالي د درناوي یوه مهمه بڼه ګڼل کېږي.
۲. د تقاعد قانون اهمیت
الف. حقوقي اهمیت:
تقاعد د یوه رسمي کارکوونکي اساسي حق دی، چې د افغانستان د اساسي قانون (۴۹مه ماده) له مخې یې دولت ته د تضمین مکلفیت سپارل شوی.
ب. ټولنیز اهمیت:
تقاعد د سالمو ټولنیزو ارزښتونو تمثیل دی. هغه کسان چې خپل ژوند یې د دولت په چوپړ کې تېر کړی، باید د کرامت، عزت او مالي ثبات سره د ژوند وروستۍ مرحله تېره کړي.
ج. اداري اهمیت:
د تقاعد واضح میکانېزمونه د ادارې د ثبات، د ځوانو ظرفیتونو د جذب، او د هڅونې سبب ګرځي.
د. اقتصادي اهمیت:
که تقاعدي معاشونه سمه بودیجه‌بندي او مدیریت ولري، نو دا یو با ثبات اقتصادي جریان رامنځته کوي، چې د مصرف، کورنۍ بودیجې او عمومي اقتصادي دوران برخه ګرځي.
۳. د تقاعد قانون تاریخچه (۱۹۳۰م – تر اوسه)
الف. شاهي دوره (۱۹۳۰ – ۱۹۷۳م):
د محمد نادر شاه او ظاهر شاه د واکمنیو پر مهال د تقاعد بنسټ ایښودل شو.
تقاعد د وفادارۍ د ارزونې یوه وسیله وه.
سیستم ابتدایي و، خو یو رسمي چوکاټ یې رامنځته کړ.
ب. د جمهوریت او خلق/پرچم رژیمونه (۱۹۷۳ – ۱۹۹۲م):
د “دولت د خدماتو قانون” له مخې اصولي چوکاټ رامنځته شو.
شرایط: ۶۵ کلنۍ عمر یا ۴۰ کلونه رسمي خدمت.
د معلولیت، ناروغۍ یا وفات په حالت کې د ورثه‌وو حقونه تضمین شوي وو.
ج. د جهادي حکومتونو او طالبانو لومړۍ دوره (۱۹۹۲ – ۲۰۰۱م):
اداري نظام مختل شو، تقاعدي سیستم غیر فعال شو.
د امتیازاتو تطبیق محدود و.
د. د جمهوري نظام دوره (۲۰۰۱ – ۲۰۲۱م):
د ملکي خدمتونو قانون نافذ شو؛ معیاري سیستم رامنځته شو.
شرایط:
۶۵ کلنۍ عمر
یا ۴۰ کلونه رسمي خدمت
یا طبي یا اداري دلیل
د محاسبې معیارونه: د وروستي معاش، رتبې او د خدمت مودې پراساس.
ځانګړي کارتونه، روغتیايي امتیازات او مرستندویه پروګرامونه پلي شول.
هـ. د طالبانو دوهمه دوره (۲۰۲۱م – تر اوسه):
د ۱۴۰۳ هـ.ش کال له پیله د تقاعد سیستم لغوه شو.
د أمير المؤمنين شیخ هبت‌الله اخندزاده د فرمان له مخې:
د تقاعد فنډ راټولول بند شول.
تقاعدي حقونه له شرعي پلوه تر سوال لاندې وګڼل شول.
۴. د تقاعد قانون مهم اصول (د جمهوري نظام له مخې)
اصل تفصیل
عمر ۶۵ کلنۍ
د خدمت مودې لږ تر لږه ۲۰ کاله (جزوي امتیاز)، ۴۰ کاله (بشپړ معاش)
معلولیت له طبي تایید وروسته مخکې له وخته تقاعد ممکن
د ورثه‌وو حقوق معاش د مېرمن، اولاد یا والدینو ته انتقالېږي
۵. د تقاعد معاش محاسبه – فورمول او بېلګه
فورمول:
تقاعد معاش = (د خدمت کلونه × ۲٪) × وروستی معاش
عملي بېلګه:
خدمت: ۳۵ کاله
وروستی معاش: ۲۰,۰۰۰ افغانۍ
فیصدي: ۲٪ × ۳۵ = ۷۰٪
نتیجه: ۱۴,۰۰۰ افغانۍ میاشتنی تقاعد معاش
۶. د تقاعد معاش وېش (د جمهوري نظام له مخې)
برخه وضاحت
اساسي معاش ۶۰–۸۰٪ د وروستي معاش پر بنسټ
روغتیايي امتیازات درمل، بیمه، دولتي روغتونونه
د ورثه‌وو حقونه د معاش انتقال د قانوني وارثینو (مېرمن، اولاد، والدین) ته
نور امتیازات استوګنځای، خوراکي مرستې، اختر مرسته
۷. د تقاعد ته د تګ قانوني حالتونه او اغېزې
حالت اغېز
د عمر بشپړول بشپړ تقاعدي امتیازات
معلولیت جزوي امتیازات د طبي تایید له مخې
وفات د معاش انتقال وارثینو ته
نظم ضد اخراج امتیازات محدودېږي یا له‌منځه ځي
۸. د افغانستان د تقاعد حقوقي بنسټونه
سند/قانون اساسي محتویات
اساسي قانون (۱۳۸۲) تقاعد د اساسي حق په توګه پېژندل شوی (۴۹مه ماده)
د کار قانون (۱۳۹۵) عمر، شرایط، د معاش محاسبه، مخکې له وخته تقاعد
د ملکي خدمتونو قانون (۱۳۸۷) تقاعدي اجراآت، صلاحیتونه، تصمیم نیونه
د مالیې وزارت لارښود تخنیکي اصول: محاسبه، تصفیه، بانک تادیات
۹. د تقاعد اجراآت – اداري پروسه
1. د تقاعد وړاندیز د مربوطې ادارې له خوا
2. د خدمت مودې تصدیق
3. د معاش تثبیت او د مالیې وزارت ته راجع کول
4. د اسنادو ترتیب او منظوري
5. د معاش بانک ته استول او میاشتنی تادیه
۱۰. فعلي وضعیت (۱۴۰۰ – ۱۴۰۳ هـ.ش / ۲۰۲۱ – ۲۰۲۴م)
تقاعدي معاشونه بند شوي، فنډونه لغوه شوي.
د تقاعد د ارزونې قضایي کمیټه اعلان شوې، خو تطبیق شوې نه ده.
متقاعدین له درې کلونو راهیسې د تقاعد معاش پرته پاتې دي.
۱۱. پایله او سپارښتنې
پایله:
د افغانستان د تقاعد نظام له یوې تاریخي او حقوقي پراخې تجربې وروسته، د تيرو نظامونو تر چتر لاندې یو منظم، شفاف او قانون‌پال سیستم رامنځته کړی و.
سپارښتنه:
د متقاعدینو د حقوقو د خونديتوب لپاره دې یو مستقل، شرعي او حمایوي میکانیزم رامنځته شي، ترڅو د متقاعدينو د تقاعد په منظمه توګه له دقيقې محاسبه څخه وروسته په شفافه توګه وويشل شي.
ماخذونه:
د افغانستان د تقاعد قانون
د مالیې وزارت تقاعدي لارښود

د پیرودونکی او مصرفوونکی ترمنځ توپير: علمي او مسلکي تحلیل