کشته شدن نادرشاه و ترس و واهمه انگليس ها

(از لابلای اسناد آرشيف انگلستان)

 

جگړن فيرويل  Major Farwell)) آتشۀ نظامى سفارت انگليس در کابل  اولين کسی بود که خبر کشته شدن محمد نادرشاه را به دولتش اطلاع داده نوشت که « اعليحضرت نادرشاه حوالى ساعت ٢ و ٤٥ بعد ازظهر ٨ نومبر [١٩٣٣] در محفل چائى که توسط وزارت معارف تهيه شده بود، توسط يک متعلم مکتب آلمانى   به قتل رسيد. [مقصد فيرويل مکتب امانى بود که تحت ادارۀ آلمان ها قرارداشت  و بعد از تخت نشينى نادر خان ضمن کمپاين ازبين بردن اسم و نشان امان الله خان مثل مکتب امانيه که به استقلال تبديل شده بود، اين مکتب هم  به نجات تبديل شد].  قاتل پسر خدمتگار مرحوم غلام نبى خان  بوده و بنظر ميرسد که اين جرم  براى انتقام  از اعدام غلام نبى  [خان چرخى ]  باشد، که يکسال  قبل به همين تاريخ  صورت گرفته بود.

شاه محمود خان  فوراً بعد از قتل، تمام اعضاى خانوادۀ شاهى موجود در کابل، و متنفذين محلى بشمول حضرت  شوربازار  را جمع نموده  و محمد ظاهرشاه را بحيث پادشاه اعلام کرد.  گفته ميشود که  تخت به خود شاه محمود خان پيشکش شد، اما وى قبول نکرد…  مراسم  تدفين  صبح ٩ نومبر انجام يافت .  هيئت دپلوماتيک و يک جمعيت بزرگ  حضور داشتند، اما غيابت محمد ظاهر خان و شاه محمود خان مشهود بود.   الله  نواز خان در مراسم تدفين نقش بارز داشت ». (يادداشت شماره ٤٥ براى آخر هفتۀ  ٩ نومبر ١٩٣٣ ).

سفير انگليس در کابل بتاريخ نهم ماه نومبر ١٩٣٣ طى تلگرامى به وزير امور خارجۀ انگلستان، وزير دولت براى هند، و وزير خارجه براى امور هند، ابلاغىۀ رسمى حکومت افغانستان در رابطه با کشته شدن محمد نادرشاه و يک کاپى از ترجمۀ خلاصۀ مقالۀ اصلاح را فرستاد.

دو رويداد غيرعادی قبل از کشته شدن نادرشاه

يک ماه قبل از کشته شدن محمد نادر خان دو رويداد غير عادى رخ داده بود: رويداد اول دستگيرى «ليونۍ فقير»  و همکارانش بود که طى يک عمليات مشترک دولت افغانستان و هند بريتانوى در تورخم به دام انگليس ها افتاد. رويداد دوم تجليل از جشن تخت نشينى محمد نادر شاه در کابل بود.  آتشۀ نظامى سفارت انگلستان در کابل در رابطه با رويداد اخير گزارش داد که «جشن تجليل از سالگرد تخت نشينى نادرشاه در کابل به تاريخ ١٦ اکتوبر برگزار شد. برخلاف سال گذشته، اين مراسم به عوض محضر عام در قصر دلکشا  برگزار شد، و از رسم گذشت گاريزون کابل نيز اثرى نبود. شاه، شيخ السفرا ستارک [سفير روسيه] از هيئت ديپلوماتيک و عبدالاحد رئيس شوراى ملى سخنرانى کردند. همان شب مأمورين افغان و سران سفارت ها نان شام را با شاه در قصر دلکشا صرف نمودند. بعد از نان، ضيافتى ترتيب داده شده بود که در آن تمام خارجيان و شخصيت هاى برجستۀ افغان حضور داشتند، اما باز هم برخلاف سال گذشته، شاه در آن ضيافت حضور نداشت ». (يادداشت شماره ٤٢براى آخر هفتۀ  ٩ ٢٠ اکتوبر ١٩٣٣). 

سفير انگليس در کابل هم ضمن مکتوبى راپور آتشۀ نظامى را به وزير دولت براى امور خارجه در لندن ارسال نموده نوشت که «اين مراسم به اثر خاطرۀ اعدام هاى اخير در کابل، و تدابير احتياطى بسيار شديدى که براى حفظ شخص شاه از حملات احتمالى تروريست ها لازم شمرده ميشد، خدشه دار شده بود. در نان شب ديده ميشد که پسر شاه، ظاهر جان، کسى که غيبتش در سال گذشته  منجر به تبصره هائى شده بود، در پهلوى شاه حضور نداشت، بلکه  بطرف راست صدراعظم [هاشم خان] در سمت مخالف ميزاعليحضرت  نشسته بود ». (همانجا).

ناکامی تلاش ها و پافشاری سفير انگليس  برای تحفظ بيشتر نادر شاه

اسناد آرشيف هند بريتانوى نشان ميدهد که انگليس ها قبل از کشته شدن محمد نادر خان از پلان سؤ قصد بر او اطلاعاتى را در دست داشتند. مطابق به اين اطلاعات گروپ امان الله خان مدتى قبل از کشته شدن  محمدنادرخان تصميم گرفته  بود او را از سر راه شان بردارند.  آنها همچنان پلان داشتند همزمان  ظاهرشاه پسر نادر خان، محمد هاشم خان صدراعظم، و وزير حرب شاه محمود خان را بکشند. آنها در نظر داشتندفورا به تعقيب اين قتل ها غلام دستگير خان را از زندان آزاد و او از طريق روسيه زمينۀ بازگشت امان الله خان را فراهم سازند. مطابق به اين گزارشات، تعداد زيادى از حاميان امان الله خان حالا هم ميگويند که امان الله خان بايد براى يک يا دو سال بحيث شاه نه، بلکه بحيث رئيس جمهور يک جمهوريت قانونى ادارۀ امور را بدست گرفته و بعد از آن راجع به قانون اساسى حکومت تصميم نهائى گرفته شود. اما ديگران ميخواهند او بحيث پادشاه مطلق زمام امور را بدست گيرد. درين راپور ها علت ناکامى اين پلان  از يکطرف عدم توانمندى کافى طراحان آن براى کشتن بيش از يکنفر،  و از طرف ديگر اقدامات فورى و فعالانۀ شاه محمود خان ذکر شده است .  (مکتوب شماره پى ايم ٣٠١١ مؤرخ ٣٠ نومبر ١٩٣٣ دفتر استخبارات نظامى کويته به ستاد ارتش در ديلى جديد).

در راپور سالانۀ ارزيابى اوضاع سال ١٩٣٣ افغانستان هم  که از طرف انگليس ها تهيه وسفير انگليس در کابل آنرا تصديق کرده است، از پافشارى سفير انگليس  براى تحفظ بيشتر محمد نادر خان ذکر شده است.  به اثر همين پافشارى سفير انگليس بر حکومت کابل بود که رسم گذشت عسکرى تعين شدۀ شانزدهم اکتوبر، سالروزتجليل از تخت نشينى نادرشاه، لغو شد. اما با وجود آن سه هفته بعد شاه در محفل دادن جوايز به مکاتب کابل توسط عبدالخالق ، يکى از شاگردان مکتب المانى،  کشته شد.  بنظر ميرسد که انگيزۀ اين قاتل، برخلاف سيد کمال و محمد عظيم [قاتلين سردار محمد عزيزخان برادر بزرگ محمد نادرشاه و اعضاى سفارت بريتانيا در کابل] تقريبا کاملا يک انگيزۀ شخصى بوده باشد. احتمال زياد موجود بود که اگر عبدالخالق پيشدستى نميکرد، گروپ انقلابى براى کشتن شاه وسيلۀ ديگرى را پيدا ميکردند .

در يک انکشاف ديگر ، مکوناچى سفير انگليس در کابل، بدون ذکر اسم  از قول يک شخص مطمئنى که در رابطۀ قتل محمد نادر خان  حقايق را ميداند، مينويسد که «اعليحضرت  صبح روز ٨ نومبر يک نامۀ گمنام  را گرفته بود  که در آن اخطار داده شده بود تا براى دادن جوايز به شاگردان نرود. وزير دربار پافشارى ميکرد که شاه شخص ديگرى را مؤظف سازد تا درين محفل از اونمايندگى کند. شاه اين پيشنهاد را رد کرد و گفت  که نميتواند به بچه ها بى اعتمادى اش را نشان دهد. اما او قبول کرد که مستقيم به خيمۀ که در آن جوايز داده ميشوند، برود.  عبدالخالق در قطار دوم شاگردان مکتب آلمانى و مستقيما عقب جوانترين پسر شاه آغاسى على احمد خان ايستاده بود، که درين  اواخر ازدواج نموده بود. هنگامى که شاه نزديکش رسيد، يکى از همراهان شاه موضوع را به او گفت. نادر شاه براى لحظۀ توقف نمود تا به اين پسر مبارکباد بگويد. عبدالخالق اين پسر را از عقب با لگد زده روى زمين انداخت  و فورا بر شاه آتش گشود» . (مکتوب محرمانۀ شماره ١٥٣، مؤرخ ٢٩ نومبر  مکوناچى به جان سيمون) .

ترس و واهمهٔ انگليس ها

مقامات انگليسى نميدانستند که ترور محمد نادر شاه يک عمل انفرادى انتقام جويانه است يا نتيجۀ يک پلان وسيعترى که سؤقصد به جان افراد ديگر خانوادۀ يحيى را بدنبال داشته باشد. آنها  وضعيت سرحدات آزاد را آرام ارزيابى ميکردند، فکر ميکردند که محمد ظاهر پسر محمدنادرشاه چانس  مناسبى داشته باشد. حمايت متحدانۀ کاکا هاى ظاهر خان، نبودن  کدام  مدعى رقيب، نزديکى  زمستان، و عودت قبايل کوچى (غلجى ها، خوستوال ها، ننگرهارى ها و غيره) به هند  فکتور هاى بودندکه به نفع ظاهر خان بود.  اما با در نظر گرفتن کشته شدن سردار محمد عزيز خان  [پدر سردار محمد داؤد خان]  برادر بزرگ نادرشاه و سفير افغانستان در برلين ، کشته شدن کارمندان سفارت انگليس در کابل، و به تعقيب آن  دو ماه بعدکشته شدن محمد نادر خان، انگليس ها  را به هراس انداخت. آنها آينده را به فعاليت هاى غازى امان الله خان و گروپش مربوط دانسته و حتى تلاش پيشبينى آينده را هم خطرناک ميدانستند .  (مکتوب محرمانۀ شماره ١٢٧٦-١٣١٣، مؤرخ ١٩ نومبر ١٩٣٣ ، ارزيابى اوضاع افغانستان توسط گورنر ايالت سرحدى شمال غربى).

بعد از کشته شدن محمدنادرخان، جگړن ميدى  (Major Meade)  از دفتر استخبارات بلوچستان معلومات مهمى را به مرکز فرماندهى ارتش هند بريتانوى فرستاده و توجه شانرا به نفرت مردم از محمد نادر خان و خانواده اش جلب ميکند. او در قسمت دلايل اين نفرت  از سياست “تفرقه انداز و حکومت کن” اين خانواده نام برده و ميگويد که هر شخص با احساس  ضرر اين پاليسى نفاق افگنانه را براى قومش  و شخص خودش درک نموده و از همين سبب به مخالفت حکومت ميپردازد. “ميدى” به استناد اطلاعاتى که جمع آورى نموده است علت عمدۀ بى اعتمادى مردم به اين خانواده را عملى نکردن تعهدات و سوگند هايشان ميداند. او مى افزايد که بنظر ميرسد تبليغات هواداران  امان الله خان هم  در بى اعتمادى افغانها بر حکومت موجوده نقش داشته و او معتقد است که تعداد طرفداران امان الله خان روبه ازدياد است، اما بنظر ميرسد که  فعلاً در داخل افغانستان رهبرى نيست که  اين جمعيت بزرگ را بمقابل ارتشى که تا بحال وفادار است، رهبرى نموده و حکومت موجوده را سرنگون سازد. اگر امان الله خان خودش بتواند به افغانستان يا سرحداتش  بيايد، يک قيام عمومى تقريبا اجتناب ناپذيرى  برپا خواهد شد.  باوجودى که  رسيدن زمستان ممکن  اين روز  بد را به تاخير بياندازد، بنظر ميرسد که بهار يا تابستان ١٩٣٤ شايد براى افغانستان يک زمان خيلى خطرناک و بحرانى باشد.

جگړن ميدى در يک جاى ديگر راپور خود به گزارش ٢٠ نومبر آتشۀ نظامى سفارت انگليس درکابل، که همين حالا برايش رسيده است، اشاره نموده مينويسد که اگر اجازه داشته باشم راجع به آن تبصره کنم، خواهم گفت که نظر به معلوماتى که من دارم، فرض کنيم که اکثريت افغانها تا حال از حکومت نادرخان راضى بوده باشند،  اگر امان الله خان خودش برگردد، هفتادوپنج در صد (٧٥٪) افغانستان از وى استقبال خواهد کرد .  (شماره آى . ايل. ٢٩٤ ، مؤرخ ٢٣ نومبر  ١٩٣٣).  

ثبات رژيم خاندانی يکی از عمده ترين چلنج های انگليس ها

انگليس ها بعد از کشته شدن محمد نادر خان براى جلوگيرى از وخامت اوضاع و ثبات رژيم  موجوده در افغانستان هم دست به اقدامات جدى يکطرفه زدند، و هم براى خنثى ساختن فعاليت هاى امانيست ها اقدامات مشترکى را با رژيم خاندانى روى دست گرفتند.

پس از کشته شدن نادر شاه، گرچه پسرش محمد ظاهر شاه (١٩ ساله)  در موجوديت کاکاهاى قدرتمندش سردار محمد هاشم خان، سردار شاه محمود خان و سردار شاه ولى خان  به تخت نشست، اما سردار محمد هاشم خان صدراعظم بود که به ریاست  خاندان  یحیی خیل رسیده، و عملا فرمانروای کشور گردید.  سردارمحمد هاشم خان به کمک انگليس ها از مشکلات داخلى و خارجى ايکه  حکومت جديدبه ميراث برده بود، آگاه ميشد.  اين مشکلات  در امور داخلى شامل  عناصر طرفدار غازى امان الله خان، جمعيت “جوانان افغان”، حاميان محمود طرزى و خانوادۀ چرخى، روحانيون پر نفوذ،   و جامعۀ قبايلى متنفر از انگليس بود.

 اقداماتى که  محمد هاشم خان صدراعظم براى  تحکيم  سلطۀ خاندانى در دست گرفت شامل ازبين بردن يا خنثى ساختن مخالفين عمده، ايجاد کنترول مؤثر تر بر اقوام (خصوصاً اقوام مشرقى و جنوبى)، کسب حمايت يا بى طرفى غلجى ها، و انکشاف مخابرات و مواصلات بمنظور تماس با اوضاع در  ولايات کشور و در صورت لزوم نقل و حرکت  قواى نظامى بود.

انگلیس ها غازى امان الله خان و گروپش را که ” امانیست” خوانده ميشد،  تحت نظارت شديد داشتند. و ازدياد فعاليت ها و تلاش هاى  شانرا به آگاهى  سردار محمد هاشم خان رساندند. هاشم خان هم براى انتقام خون برادرش و هم براى زدایش تهدید خاندان حاکم، دو گروه را برای از بين  بردن  غازى امان الله خان و چهره هاى  سرشناس  حواریون او سازمان داد. 

يک سند دفتر استخبارات وزارت داخلۀ هند بريتانوى  نشان ميدهد که  الله نواز خان  بتاريخ ٢٠ دسمبر ١٩٣٣ بمقصد سفر به اروپا، ويزۀ ترانزيت هند را بدست آورده است.  درين مکتوب ذکر شده است که «دليل اين سفر معلوم نيست، اما قرار راپور ها حرکت وى در کابل سبب شايعات شورانگيزى شده است».  (مکتوب محرمانۀ مؤرخ ٣ جنورى ١٩٣٤، شماره 20/P.F./31  دفتر استخبارات وزارت داخله  يا انتيليجنت بيوروى هوم ديپارتمنت).

سند ديگر حاکيست که الله نواز خان، کسى که  در سال ١٩٣٢ مأموريت محرمانۀ نادرشاه را در اروپا به عهده داشت، يک بار ديگر به اروپا آمده و فعلاً در برلين ميباشد.   (اسناد آرشيف هند بريتانوى L/P&J (S)/229 مؤرخ ٨ مارچ ١٩٣٤).

حمايت دستگاه های  استخباراتی روسيه در جلوگيری از پلانهای ترور غازی امان الله خان

 وقتى سازمان های استخباراتى شوروی  از ماموريت جديد الله نواز خان ملتانی اطلاع يافتند، دولت روسيه که در رقابت شديد با انگليس ها قرار داشت، به سرعت تصميم گرفت تا از غازى امان الله خان حمايت نموده و براى حفظ جان وى  تدابیر  لازمه  را  روی دست گيرند.

در ماه جنوری ١٩٣٤ سفارت شوروی از کمیساریای خلق در امور خارجی رهنمود گرفت تا شاه سابق  را از تهدیدی که متوجه اوست، آگاه سازد. قره خان، معاون کمیساریای خلق در امور خارجی به آگاهی پوتومکین، سفیر شوروی در روم رساند که الله نواز خان  ،  یاور خاص  محمدنادر شاه، با گرفتن وظیفه سازماندهی کشتن امان الله خان به اروپا گسیل گردیده است .(آرشيف سیاست خارجی فدراسیون روسیه، فوند ٠٧١، سال ١٩٣٤، دوسيۀ مخصوص ١٦،  کارتن ١٧٠، صفحۀ ٩، به حوالۀ تيخانيف).

هاشم خان برای اطمینان بیشتر در نابود ساختن حتمی دشمن خونی خود، فرمان داد تا در پهلوی گسیل افراد خاص به اروپا، گروه دیگری  را به مکه بفرستند. چون امان الله خان تصمیم گرفته بود برای انجام فریضۀ حج برود.

شوروی ها همه اقدامات هاشم خان را که سرسختانه می کوشید بخاطر برادرش از امان الله خان و حواریون او انتقام بگیرد، زیر ترصد داشتند، و اين تلاش هاى مسکو تا اندازۀ در ناکامى  شکست  کوشش هاى  ترور غازى امان الله خان نقش داشت . مثلاً  الله نواز خان و افرادش  از سوی پولیس ایتالیا دستگير و سلاح های شان ضبط گردید، کاری که سر به رسوایی جهانی زد . (آرشيف سیاست خارجی فدراسیون روسیه، فوند ٠٧١، سال ١٩٣٤، دوسيۀ مخصوص ١٦،  کارتن ١٧٠، صفحۀ ٩، به حوالۀ تيخانيف.، صفحۀ ٢٦).

اما اين ناکامى  الله نواز خان مانع انتقام جوئى  خانوادۀ  شاه مقتول نگرديده  و يکبار ديگر در ماه مى ١٩٣٤   احمد علی خان  [به گمان اغلب احمد على خان لودين، رئيس اردوکه بعداً بحيث وزير مختار افغانستان در برلين تعين شد]  را به حيث سکرتر سفارت افغانستان  به روم فرستادند، تا به هر قيمتى که شده،  وظیفۀ سپرده شده به الله نواز خان  را به سر برساند.  هاشم خان  اينبار محافظ خاص خود، حکیم،  را نيز برای انجام اين  «اقدام»  به روم فرستاد.

اما بار دیگر استخبارات شوروی به اطلاعات «گرانبهایی» در زمینه دست یافته، آن را از طریق سفارت شوروی در روم به دسترس غازى  امان الله گذاشت که بی درنگ تدابیر لازم  امنیتی را در زمینه روی دست گرفت.

به گفتۀ داکتر يورى تيخانف، خاور شناس روسى و نويسندۀ  کتاب سياست قدرت هاى بزرگ در افغانستان و قبايل پشتون (نبرد افغانى استالين) اکنون ناممکن است میزان مشارکت سازمان های اطلاعاتی شوروی در تامین امنیت امان الله خان در آن برهه را  روشن ساخت. مگر می توانیم  حدس  بزنیم که کاملاً امکان دارد این سازمان ها تنها به رساندن اطلاعات محرم از کابل به روم اکتفا نکرده باشند. معلوم ميشود  که پولیس و سرویس های  مخصوص  ایتالیا در سال ١٩٣٤  ناگزیر گردیدند مساعی همه جانبه یی را برای نگهبانی از امان الله خان روی دست بگیرند.  تيخانف ميگويد که در نتیجه، وابستگان و همخاندانی های نادرشاه با پی بردن به بیهودگی تلاش های خود ناگزیر گردیدند برنامه رسیدن به حساب امان الله در اروپا را از سر خود بکشند. با آن که تلاش های مبنی بر مسموم ساختن او در مکه تا سال  ١٩٣٨ ادامه یافتند.

منابع:

–       اسناد آرشيف انگلستان، يادداشت شماره ٤٥ براى آخر هفتۀ  ٩ نومبر ١٩٣٣

–       اسناد آرشيف انگلستان، يادداشت شماره ٤٢براى آخر هفتۀ  ٩ ٢٠ اکتوبر ١٩٣٣.

–       اسناد آرشيف انگلستان ، دفتر هند بريتانوى، مکتوب شماره پى ايم ٣٠١١ مؤرخ ٣٠ نومبر ١٩٣٣ دفتر استخبارات نظامى کويته به ستاد ارتش در ديلى جديد

–       اسناد آرشيف انگلستان ، مکتوب محرمانۀ شماره ١٥٣، مؤرخ ٢٩ نومبر  مکوناچى به جان سيمون

–       اسناد آرشيف انگلستان، مکتوب محرمانۀ شماره ١٢٧٦-١٣١٣، مؤرخ ١٩ نومبر ١٩٣٣ ، ارزيابى اوضاع افغانستان توسط گورنر ايالت سرحدى شمال غربى

–       اسناد آرشيف انگلستان ، مکتوب محرمانۀ مؤرخ ٣ جنورى ١٩٣٤، شماره 20/P.F./31  دفتر استخبارات وزارت داخله  يا انتيليجنت بيوروى هوم ديپارتمنت

–       اسناد آرشيف انگلستان L/P&J (S)/229 مؤرخ ٨ مارچ ١٩٣٤

–       آرشيف سیاست خارجی فدراسیون روسیه، فوند ٠٧١، سال ١٩٣٤، دوسيۀ مخصوص ١٦،  کارتن ١٧٠، صفحۀ ٩، به حوالۀ تيخانيف.

–        آرشيف سیاست خارجی فدراسیون روسیه، فوند ٠٧١، سال ١٩٣٤، دوسيۀ مخصوص ١٦،  کارتن ١٧٠، صفحۀ ٩، به حوالۀ تيخانيف.، صفحۀ ٢٦.

(پايان)