نمونه های از اقدامات انگليس برای تقويت

نمونه های از اقدامات انگليس برای تقويت  رژيم خاندانی نادرشاه

(از لابلای اسناد آرشيف انگلستان)

در رابطه با استحکام پايه هاى رژيم خاندانى نادرشاه، اقدامات انگليس ها تنها به هدايت و مشوره دادن خلاصه نشده بلکه کمک هاى وسيعى را در عرصه هاى  دفاعى نظامى، مالى اقتصادى، امنيتى  استخباراتى، سياسى ديپلوماسى  و غيره در بر ميگرفت .

درين قسمت، بطور نمونه، به چند مثالی از اقداماتی اشاره ميکنيم که برای تحکيم و تقويت پايه های رژيم دست نشاندۀ شان در داخل و خارج قلمرو هند بريتانوى صورت گرفت و هدف شان جلوگيرى از هرگونه تلاش مخالفت با رژيم نادرى و يا ايجاد دردسر به آن بود:

اقدامات عليه ميرزا عبدالحکيم خان وکيل التجار افغانى در پشاور

ميرزا عبدالحکيم خان از مأمورين سابقه دار و در عهد زمامداری غازی امان الله خان نخست بحيث رئيس اتحاديۀ تاجران در کابل و در سال ١٩٢٦ بحيث وکيل التجار افغانى در پشاور مقرر شده بود. ميرزا عبدالحکيم خان در دوران اغتشاش يکى از حاميان فعال امان الله خان بود. او حکومت هاى  حبيب الله کلکانى و نادرشاه را به رسميت نشناخت و با وجود فشار هاى وارده از طرف مقامات انگليسى از تسليم نمودن امور وکالت التجارى به نمايندگان فرستاده شدۀ آنها ابا ورزيد.

انگليس ها ميرزا عبدالحکيم خان را تحت مراقبت جدی قرار داشتند و در ماه فبرورى ١٩٣٠  در پشاور دستگير  کردند. در اسناد آرشيف انگلستان علت دستگيری ميرزا عبدالحکيم خان تقاضای حکومت افغانستان ناميده شده است.  لست اشيای که در تلاشی قبل از داخل شدنش به زندان  بدست آمده قرار ذيل بود:

• مبلغ دوهزارو هفتصدو شصت وپنج (۲۷۶۵)روپيه
• دو نامۀ بدون تاريخ شاه سابق امان الله خان – نامۀ  اول به عبدالحکيم خان و شهزاده امين جان و نامۀ  ديگر به ملک محصل خان کوډاخيل مهمند که از روم به تاريخ ۲۶ اکتوبر ۱۹۲۹ فرستاده شد و در آن از غصب قدرت توسط نادرخان اظهار تاسف شده بود.
• يک تلگرام از طرف امان الله خان به عبدالحکيم خان که به تاريخ ۳۱ جنوری ۱۹۳۰ فرستاده شده بود.
• يک رسيد مبلغ سه صد (۳۰۰) روپيه ازعلی بادشاه و علی گل، دو رهبر کميتۀ  خلافت پشاور، که توسط عبدالحکيم خان برای مصارف  دو نفر رضاکار خلافت  برای اشتراک شان در مجلس کانگرس به لاهور تاديه شده بود.  (مکتوب محرمانۀ  عاجل شماره ۴۹۲-پ  مؤرخ ۱۴ فبروری ۱۹۳۰ کمشنر  عالی ايالت سرحدی شمال غربی).

انگليس ها بعدا عبدالحکيم خان را به اتهام کمک در نشر مقالات ضد رژيم نادرى در جريدۀ زميندار  يکجا با مخالفين ديگر نادرشاه مثل امين جان برادر کوچک غازی امان الله خان به برما تبعيد کردند.

‌اقدامات عليه غوث الدين خان احمدزى

غوث الدين خان احمدزى پسر جاندادخان احمدزى بود. او در دوران اغتشاش و بعد از رفتن غازى امان الله خان به قندهار از نادرشاه حمايت کرد و براى کمک او يک لشکر بزرگ احمدزى ها را در سمت جنوبى آماده ساخت.  انگليس ها ادعا ميکنند که  بى وفائى او به نادرخان در ماه اپريل ١٩٢٩ سبب شد تا قواى نادرخان در لوگر شکست بخورد.  غوث الدين خان احمد زى که خود يکى از کانديدان تاج و تخت افغانستان بود و ميگفت که  « اگر بچۀ سقاوامير شده  ميتواند، هر کس ديگر هم ميتواند»، در اوايل ماه اکتوبر سال ١٩٢٩  از آريوب به پاراچنار  و از آنجا به راولپندى رفته در هند بريتانوى تحت نظارت انگليس ها قرار داشت . او بعد از آن به درخواست نادرشاه اجازۀ بازگشت به افغانستان را نيافت و به جبلپور پنجاب انتقال يافت. غوث الدين خان احمدزى هم بلاخره در ماه مى ١٩٣٩ از طرف انگليس ها به برما تبعيد شد.

ملاقات نمايندۀ  سياسی انگليس ها با رهبران شورشی شينوار

به رويت اسناد آرشيف انگلستان، محمد علم خان و محمد افضل خان دوتن از رهبران شورش شينوار در ارتباط مستقيم و متداوم با پوليتيکل ايجنت خيبر بوده اند. انگليس ها بعد از رسيدن نادر خان به قدرت کوشيدند تا اختلافات درونی اين دو حريف را رفع نموده و از نفوذ هردوی شان برای حمايت و تقويت رژيم نو بنياد نادری استفاده کنند. نقش اين دو رهبر در شورش عليه رژيم امانی که به نام شورش شينوار مسماست، ارتباط مستقيم آنها با انگليس ها و ارتباط بين رهبران شورش شينوار و شورش سقوی هم موضوع مهمی است که در يک مضمون جداگانه  برسی خواهدشد. (مکتوب شماره ۲۰۵مؤرخ ۲۰ دسمبر  ۱۹۲۹پوليتيکل ايجنت خيبر به به کمشنر عالی ايالت سرحدی شمال غربی).

ممنوع قرار دادن نشرات عليه نادرشاه در هندبريتانوی و جلوگيرى از انتقال آن به افغانستان

گرچه جرايدکامريد، الهلال، همدرد و ترجمان هم ضد استعمار انگليسى بودند، اما روز نامه زميندار لاهور که شديدا  از سياست انگليس ها در افغانستان انتقادمينمود، با نشرات  بيشتر در مورد افغانستان  خار چشم استعمار انگليس تلقی شده وتحت مراقبت استخبارات هند بريتانوی قرار داشت. از راپور های متعدد آرشيف هند بريتانوی مانند تلگرام شماره ۷۴۹-پ مؤرخ ۲۳ دسمبر سال ۱۹۲۹، مکتوب شماره ۳۱۰-پ اول فبروری ۱۹۳۰، و مکتوب عاجل شماره ۴۹۲-پ مؤرخ ۱۴ فبروری ۱۹۳۰ هويداست که انگليس ها گمان ميبردند نشرات زميندار توسط عبدالحکيم خان، وکيل التجار افغانستان در پشاور، که حکومت محمد نادرشاه را برسميت نميشناخت، حمايت ميشود. (اسناد آرشيف هند بريتانوى، خلاصۀ رويداد هاى افغانستان  از اول جولاى ١٩٣٠ تا  ٣٠ جون ١٩٣١  و L/PS/10/1301  ).

در اسناد متعدد آرشيف انگلستان از اقدامات وتلاش هاى  حکومت هند بريتانوى  برای جلوگيری از نشراتی که به زيان نادرشاه و يا نفع  غازی امان الله خان ميبود، ياد آورى شده است . يک مثال آن نشر نامۀ غازى امان الله خان به تاريخ  پنجم ماه مارچ ١٩٣١ در  جريدۀ زميندار  منتشرۀ لاهور بود.  نائب السلطنۀ هند بريتانوى طى صدور يک فرمان مخصوص، انتشار چنين مواد را منع قرار داد، و با مقامات دولت افغانستان در جلوگيرى از ورود کاپى هاى آن نشريه و هم پخش تبليغات  براى خنثى کردن آن همکارى نمود.

حکومت خاندانی نادرشاه حتی به اين اقدامات انگليس ها راضی نبوده و برای بقای رژيم خود خواهان اقدامات بيشتر بودند. طور مثال در يک تلگرام محرمانه   آرتر هيندرسن  Arthur Henderson  از وزارت خارجه به    مکوناچى Richard Roy Maconachie سفير انگليس در کابل  از صحبتى که مارشال شاه ولى خان، سفير سابق افغانستان،  کمى قبل از حرکت  از لندن، با يکى از اعضاى   دفترش در وزارت خارجه ، راجع به غازى امان الله خان انجام داده، اطلاع   داده  و از قول مارشال شاه ولى خان مينويسد «که از تبليغات غازى امان الله خان در داخل افغانستان و بين باشندگان بمبئى و کلکته بيمى ندارد، « اما خطر، و اين يک خطر  حقيقيست، که در سرحدات آزاد وجود دارد. تمجيد دوامدار شاه امان الله بحيث قهرمان ملى و شاه نادر شاه بحيث کسى که براى خوشنودى انگليس ها کار ميکند، مانع  کوبيدن  آن  قبايل سرحدى يى  ميشود که  ديدگاه خصمانۀ نسبت به حکومت بريتانيا دارند.   نتيجه شايد براى حکومت فعلى افغانستان فاجعه بار باشد، اما بصورت مجزا براى حکومت هند نيز خوشايند نخواهد بود. جريان اين تبليغات عمدتاً از طرف هند مى آيد،  و اگر باشد هم بصورت بسيار ناچيز از اتحاد جماهير شوروى .  او  [شاه ولى خان ] درين او اخر “فرمان مطبوعات”  را خوانده است که باعث تسکين و تأئيد اش است. اما سرچشمۀ آن تبليغات  ايتاليا بوده، و اين خطر به منافع  بريتانيا، به عقيدۀ وى به حکومت اعليحضرت  [پادشاه انگلستان]  کاملاً اين حق را ميدهد که (البته در خفا) اقدام نموده و از حکومت  ايتاليا بخواهد تا از سؤ استفادۀ امان الله از پناهندگى ايکه به وى اعطا کرده اند، جلوگيرى کند… ».  (تلگرام ٢٩ جون، ١٩٣١  وزارت خارجه به وزيرمختار انگليس در کابل).

نظارت، تعقیب  و سؤ قصد بر جان غازى امان الله خان بعد از ترک وطن

دولت بريتانيا حتى بعد از آنکه  غازى امان الله خان  کشور را ترک  کرد، از نظارت، تعقيب  و تلاش هاى مسموم کردن  و کشتن وى دست برنداشت .  مأمورين استخبارات انگليس  وى را هم در ايتاليا و هم خارج از ايتاليا مثل سايه تعقيب ميکردند. در يکى از اسناد محرمانۀ استخبارات انگليس از  سفر ماه فبرورى سال ١٩٣١  غازى امان الله خان به قسطنطنیه  و انگوره، که بعداً به نامهاى استانبول و انقره مسمى شدند،  گزارش داده شده  است. مأمورين انگليسى درين گزارش اعتراف نموده اند که در پيدا کردن هدف  اين  سفر ناکام مانده  و حدس زده اند که ممکن هدف وى جمع آورى پول و يا تصميم  بودوباش در ترکيه بوده باشد.  اين گزارش حاکيست که وى در آخر ماه دوباره به ايتاليا برگشته است. (اسناد آرشيف هند بريتانوى، خلاصۀ رويداد هاى افغانستان  از اول جولاى ١٩٣٠ تا  ٣٠ جون ١٩٣١).

يک راپور محرمانۀ ديگر انگليس ها حاکيست که اوضاع در بهار  بصورت چشمگيرى بهبود يافت.  شخصى بنام عبدالکريم خان که در هند بريتانوى کار هاى تنظيم تبليغات به نفع شاه سابق را پيش ميبرد، بعد از ظاهراً مصالحه با محمد نادر شاه به کابل برگشت.  همچنان در ماه مى (١٩٣٢) عبدالهادى خان (داوى) ، يکى از اعضاى برجستۀ گروپ شاه سابق ، نيز از سفارت افغانستان در برلن استعفا داده و به کابل برگشت . انگليس ها برگشت عبدالکريم خان و عبدالهادى خان ، و راپور اخير تقاضاى اجازۀ برگشت به وطن غلام نبى خان چرخى را  نشانۀ مأيوسى طرفداران شاه سابق تلقى نموده،   اما در عين حال هوشدار دادند که  از امکان بعيد نيست که اين حرکات  براى استفاده از خرابى اوضاع صورت گرفته باشد.  (اسناد محرمانۀ آرشيف هند بريتانوى، سند L/P&S/12/1637D، مرور حوادث افغانستان بين اول جولاى ١٩٣١  و  ٣٠ جون ١٩٣٢).

منابع:

• اسناد آرشيف انگلستان، مکتوب محرمانۀ  عاجل شماره ۴۹۲-پ  مؤرخ ۱۴ فبروری ۱۹۳۰ کمشنر  عالی ايالت سرحدی شمال غربی.
• اسناد آرشيف انگلستان، مکتوب شماره ۲۰۵مؤرخ ۲۰ دسمبر  ۱۹۲۹پوليتيکل ايجنت خيبر به به کمشنر عالی ايالت سرحدی شمال غربی
• اسناد آرشيف انگلستان، خلاصۀ رويداد هاى افغانستان  از اول جولاى ١٩٣٠ تا  ٣٠ جون ١٩٣١  و L/PS/10/1301 .
• اسناد آرشيف انگلستان، تلگرام ٢٩ جون، ١٩٣١  وزارت خارجه به وزيرمختار انگليس در کابل).
• اسناد آرشيف هند بريتانوى، خلاصۀ رويداد هاى افغانستان از اول جولاى ١٩٣٠ تا  ٣٠ جون ١٩٣١
• اسناد آرشيف انگلستان، سند L/P&S/12/1637D، مرور حوادث افغانستان بين اول جولاى ١٩٣١  و  ٣٠ جون ١٩٣٢.

(پايان)