در زیارتگاه مزار شریف چه کسی خفته است؟

وجود مرقدی منسوب به علی بن ابی طالب رضی الله عنه، خلیفه چهارم اسلام به اساس روایاتی که در افغانستان قرنهاست سینه به سینه انتقال می یابد و تا امروز جاریست، هیچگاه قناعتم را فراهم نکرده و همیشه این سؤال در ذهنم خطور می کرد که چه گونه حضرت علی که در سال ۴۰ هجری در مسجد کوفه به شهادت رسید و در نجف دفن گردید، چه وقت و چرا به بلخ انتقال داده شد؟

به اساس اسطوره متداول در افغانستان، در ابتدای خلافت عباسی بقایای جسد مبارک حضرت علی از نجف توسط ابومسلم خراسانی به بلخ انتقال داده شد و در محلی به نام «خواجه خیران» در مکان نامعلومی دفن گردید. حدود هفت قرن بعدتر و در زمان سلطان حسین بایقرا، پادشاه علم پرور تیموری محل دفن حضرت علی کشف گردید و بالای آن ضریحی ساخته شد که امروز به نام مزار شریف شهرت جهانی دارد.

در مورد این روایت می تواند ده ها سؤال مطرح شود که نمی خواهم در این باره تبصره کنم. اما خوشبختانه امروز به همکاری جناب تندر صاحب به منبعی دست یافتم که از یک نگاه صحت این روایت را تایید می کند و از سویی به سؤال هایم پاسخ می دهد.

بلی زیارتگاه مزار شریف مرقد حضرت علی بن ابی طالب است؛ اما نه مرقد علی بن ابی طالب، خلیفه چهارم پیامبر و امام اول شیعیان، بلکه آرامگاه ابوالحسن علی بن ابی طالب الحسینی البلخی است، امام زاهد و از پیشوایان مذهب حنفی و مکتب ماتریدی و نقیب سادات علوی در بلخ.

تاریخ ولادت علی بن ابی طالب بلخی دقیق معلوم نیست، اما تاریخ وفات او را سال ۴۸۵ هجری مطابق ۱۰۹۲ میلادی ذکر کرده اند.

منابع تاریخی نسب صاحب مرقد مزار شریف را چنین می گویند: ابوالحسن، علی بن ابی طالب (نقیب سادات علوی در بلخ) بن عبید الله بن محمد الزاهد بن عبید الله (نقیب سادات علوی در هرات) بن ابوالقاسم علی ( نقیب سادات علوی در بلخ) بن الحسن بن الحسین بن جعفر الحجة بن عبید الله الاعرج بن حسین الاصغر بن علی (زین العابدین) بن الحسین بن علی بن ابی طالب رضی الله عنهم اجمعین. مادرش ريطة بنت الحسن نام داشت، از اولاده محمد بن الحنفیة بن علی بن ابی طالب. یعنی سلسله نسبی ایشان از پدر و مادر علوی بوده و در دوازده پشت به حضرت علی کرم الله وجهه می رسد.

عصر علی بن ابی طالب بلخی مقارن بود با انتشار گسترده علوم اسلامی مانند فقه، حدیث، کلام، لغت و بروز مذاهب فقهی، مکاتب کلامی و علوم عقلی. کما اینکه عصر همزمان بود با اضطرابات سیاسی و ضعف دولت عباسی و تشکیل حکومت های مستقل در گوشه و کنار جهان اسلام و ادامه حملات صلیبی ها در بخش های غربی جهان اسلام.

در بحبوحه این حوادث و اضطرابات بود که علی بن ابی طالب بلخی به طلب علم برآمد و از مشایخ حنفی فقه آموخت و تبحر حاصل کرد و سپس به کسب علوم متداول مانند علم خلاف، ادب را پرداخت و از محدثین بزرگ حدیث شنید. در کل سی سال تمام سرگرم تعلیم و تعلم اصول و فروع علوم شرعی بود.

علی بن ابی طالب بلخی از پیشوایان مذهب فقهی حنفی و بزرگان مکتب کلامی ماتریدی بود. وی علاوه بر اینکه دست بالایی در علوم شرعی داشت، شاعر، خطاط و نویسنده هم بود. از جمله آثار او کتاب «فضائل بلخ» است. وی که مردی پارسا و عابدی صوفی مشرب بود، در میان اهالی بلخ و همه اقلیم خراسان از محبوبیت و جایگاه خاص و بلندی برخوردار بود و نزد مردمان آن سامان به نام «شاه مردان» یاد و شناخته می شد.

سلاطین سلجوقی مانند آلپ ارسلان و پسرش ملک شاه و وزیر ایشان نظام الملک به وی احترام خاص قائل بودند و بارها او را به حیث سفیر و نماینده خویش به بارگاه حاکمان بغداد، دمشق، حلب، قاهره و بلاد هند فرستاده بودند و در کل از رجال برجسته دولت آنان شمرده می شد.

کما اینکه علی بن ابی طالب بلخی مدتی به حیث استاد فقه حنفی و شافعی در مدرسه نظامیه بغداد به تدریس مشغول بود. وی مانند جد امجدش، علی بن ابی طالب مردی شجاع و دلاور بود و با قهرمانان مبارزه می کرد. مرقد او در قریه «خواجه خیران» مشهور است که حالا به نام مزار شریف یاد می شود و ۲۵ کیلومتر از شهرستان بلخ فاصله دارد.

از علی بن ابی طالب بلخی فرزندان و نوادگان زیادی به جا ماند که همه عالمان عامل بودند، در صلاح و پارسایی همه شهرت داشتند و در سراسر اقلیم خراسان مورد احترام مردم بودند.

علی بن ابی طالب بلخی در سال ۴۸۵ هجری موافق به ۱۰۹۲ میلادی وفات کرد و در بلخ به خاک سپرده شد. اما مسجد آبی که حالا در کنار ضریح وجود دارد، یک بنای تاریخی است که بنابر اسطوره های رائج در افغانستان، آرامگاه علی بن ابی طالب، خلیفه چهارم است. ولی تحقیقات و مطالعات تاریخی تاکید بر این دارد که صاحب این مرقد علی بن ابی طالب بلخی، نقیب عصر علویان در بلخ است که مورد احترام سلسله خاندان سلجوقی بوده و سلطان سنجر سلجوقی به منظور حرمت گذاری به جایگاه علی بن ابی طالب بلخی – سفیر سلاطین سلجوقی – نخستین بار دست به اعمار مسجد آبی در موقعیت فعلی آن زد که آن بناء در حمله چنگیز خان مغولی در حدود سال ۱۲۲۰ میلادی تخریب شد و بعد در قرن پانزدهم توسط سلطان حسین بایقرا تیموری مجددا اعمار گردید.

نتیجه گیری: زیارتگاه مزار شریف در اسطوره های جا فتاده در نزد عوام افغانستان و بعضی از نویسندگان و بسیاری ملاهای سنتی که اهل تحقیق نیستند، به نام مرقد حضرت علی کرم الله وجه، خلیفه چهارم اسلام شناخته می شود، در حالیکه این روایت از هر لحاظ قابل نقد است و اثبات آن گذشتن از هفت خوان رستم می خواهد. با این وجود شباهت زیادی بین این روایت و حقیقت مسئله از نگاه اسم و معنی وجود دارد. هرچند که صاحب این مرقد علی بن طالب، خلیفه چهارم و متوفای سال ۴۰ نیست، اما آرامگاه شخصی به همین اسم و از سلاله وی می باشد که چهار و نیم قرن بعد (۴۸۵ هجری) در اینجا دفن گردیده است. وی در عصر خویش نقیب خاندان علی برای مردم بلخ بود و از جمله فقهای برجسته، عالم عامل، خطاط ماهر، ادیب شاعر و زاهد پارسا بود. بنابرین زیارت آن مقام به عنوان مرقد مردی زاهد و پارسا و عالم صالح اشکالی ندارد.الحمد لله.

نکته: برای توثیق این مطلب بیش از چهل و پنج مرجع عربی، فارسی و انگلیسی ذکر شده که به خاطر اختصار از ذکر نام آنها صرف نظر شد.

ارسالی داؤد ملکیار

کاپی از برگهٔ جناب داکتر خلیل حنانی