خاطر اپريدى

خاطر اپريدى چې اصلي نوم يې “مصري خان” (۱۹۲۹ – ۱۹۶۸ م کال د اګسټ ۲۴ مه) د پښتو ژبې شاعر و ، اپريدی د خیبر د اپريدو د قبيلې د اکبر خان په کورنۍ کې دې نړۍ ته سترگې وغړولې ، دی د اکبر خان زوى ، د خان دوست لمسی او د شير مست کړوسى دى.

خاطر ډېر کوچنى وو چې د غم او د يتيمۍ دردناکه او سپېره څپېړه يې پر مخ وخوړه او د پلار د سيوري نه محروم پاتې شو ، د ده پالنه یې د خپل کاکا حضرت خان او د خپل نيکه خان دوست په غاړه ولوېده او دوئ هم د خپل بچي په شان لوى کړ او خپله کرونده يې کوله وروسته د هغې ځيني د خيبر د لواړګي په راشغل کېمپ کې ملازم مقرر شو او وروسته يي سودا ګري شروع کړه د کابل نه به يې مال او متال راوړ او خرڅاوه به يې او خپل اقتصاد به يې پر مخ بېولو ، خاطر تعليم نه دى کړى نو ځکه يې ريښه نه لګي چې د ده شاعري څه وخت پيل شوې او خپل دردونه يې څه وخت په راپيلي او ټولنې ته يې وړاندې کړي دي ، خو داسې ويل کېږي چې په (١٩٥٩) م کال کې به يي پيل کړي وي ، مخکې مو اشاره وکړه چې ده کرونده کوله او هر کله به په دې فکر کې وو چې شعر جوړ کړي ان کله کله به يي چې تخمونه هم کرل په باغ دغه صحنه به يې هم د شعر پر شربه ويله لکه چې وايي :

زه چې تخمونه د ګلانو کرم

څه معشوقې د بلبلانو کرم

د خاطر وظيفه خو په وروسته وخت کې تجارت وو لکه اشاره چې وشوه او خپله زنده ګي يې د دغسې لارې څخه پر مخ بېوله په ازل کې يې دا هم نه وو ليکل شوي چې د خپل عمر نور وخت دې دغه وظيفه او دغه کسب وکړي نو هماغه وو چې نري رنځ دى پرې نه ښود او تر خاطره چاپېر شو خو د دغې ناروغۍ سره ، سره به يي بيا هم او د خپل احساس له کبله به يې تجارت کاوه او د تجارت سره به يې له خپلو ولولو نه مرغلرې جوړولې او د شعر په نازک خورا رنګين او ښه تار کې پېيلې او خپل دردونه به يې د شعر په ژبه هيوادوالو ته اورول.

ده ته به خلکو د ډاکتر مشورې ورکولې خو دى به ډاکتر ته نه تلو او خپل ځاى کې به اخته وو او دا خبره به يي تل کوله چې زه ډاکتر ته نه ځم بلکې زه د زړه په ډاکټر باندې جوړېږم.

تاسې وګورئ دغه صحنه څومره ښه انځوروي :

په دارو د طبيبانو نه جوړېږم

پرې جوړېږم چې د مينې بيمار وينم

خاطر افريدی د خپل يار په غم کې غرق او تل به يې د هغې جورتونه وهل او دا فکر به ور سره وو چې څنګه به زه د هغې سره وصال حاصلوم ، کله کله به يې داسې فکر کاوه چې وصال خو نه كېږي بلکې که يو ځلي يار زما خوا ته وګوري هم وصال دى لکه چې وايي :

هغه چې تا يو ځل راکتلي دي

کله مې د زړه ځيني وتلي دي

خاطر د نري رنځ نه جوړ نه شو ، په ( ١٩٦٨) م کال د اتمې مياشتې په څلورويشتمه نېټه یې له فاني نړۍ څخه سترګې پټې کړې او د ابدي ژوند غېږې ته وسپارل شو.

د خاطر اپريدي شاعري

خاطر اپريدى او د پښتو غزل يو د بل سره داسې لازم او ملزوم دي ، چې کله د غزل نوم په خوله باندې اخلو نو سم د لاسه د خاطر نوم خولې ته راځي ، دا نوم او دا مقام د پښتو غزل د شعر په داسې پړاو خپور شوى چېرته چې د غزل د ځوانۍ د شعور ډېرې لارې چرخي ، کله چې د خاطر طوطي په چغار راغى او د هغه د غزلونو وږمې د ارم باغ استاد واباب د اثارونو په څپو په ټوله پښتونخوا کې خپرې وې ، نو په دې وخت کې د ادب د لارې لارويان ډېر ستومانه شوي وو ، هغه د مراد شينواري خبره ، خاطر د ريښتيا هم فطري شاعر وو ځکه الله (ج) چې چا ته د شعر ويلو فطري استعداد ورکړى دى هغه د يو تند سېلاب په شان په غرونو کې هم لارې را وباسي ، د خاطر د شاعرۍ اصل بنياد د عشق دى او ټول اشعار يي عشقي بڼه لري ، دا خو جوته خبره ده چې هر شاعر باید په هره برخه کې اشعار ولري ، خاطر هم تصوفي ، اخلاقي او همدارنګه عشقي اشعار هم ويلي دي او دى په دغه لاره کې د ډېر قوي هوډ څښتن دى ، دى په خپله دغه صحنه په ډېر هنرمندانه توګه او د خپل فطري استعداد په واسطه انځوروي او په ډېره عجيبه توګه انعکاس ورکوي لکه وايي :

که د غم په ما انبار شي پروا نشته

د ګلونو لاندې ونه نه ماتېږي

کله خو له يوې خوا خاطر په داسې يو حالت کې قرار لري چې د خپل يار د غم لاندې هم خوښ دى خو له بله پلوه دى بعضې حالاتو کې د خپل يار انکار باندې خوښ من دى او دغه حالات د ځان لپاره راحت بولي.

لکه چې وايي :

ښه شوله ډېره چې انکار دې وکړو

زما د واړه عمر کار دې وکړو

هسې خو هر شاعر د يار په ليدو خوښېږي او خوشحالېږي او د هغې د تاثير لاندې راځي خو خاطر هم چې يار نه ويني نو ډېر پرېشانه کېږي او خپل يار ته خطاب کوي البته د ګوزار وينا ورته کوي لکه چې وايي :

خلک چې نښه ولي ګوري ورته

تا چې مخ پټ کړو نو ګوزار دې وکړو

خاطر د خيبر فخر دى د خيبر خلک د هغه په نوم باندې وياړي د هرې سيمې پښتانه دا وايي چې کاش خاطر زموږ پر سيمه زېږېدلى واى ځکه خاطر د عشق ترجمان دى او د مينې جوړوونکى دى او په خپل ژوند کې دغه مرام لري ، خو د عشق سره يې اولسي شاعري هم کړې ده نو بګتۍ او د اولسي شاعري ګڼ فورمونه يې وليکل او وويل هر هغه څه يې چې ليدل ليکل يې.

خاطر داسې شاعر وو چې شاعرانو به د ده په وياړ مشاعرې جوړولې او دى به يي ستايه چې لومړۍ مشاعره د خيبر د پښتو ازلي جرګې د حمزه بابا په حجره کې وکړه وروسته د خاطر په کلي کې يوه ستره مشاعره وشوه چې يو لړ شاعرانو دى وستايه او په ښو ستاينو يې ولمانځه ، چې د هغې د نمونې څخه د لعل زاده ناظر بيتونه را اخلم چې د خاطر استاد هم دى :

هغه هم غمجن کمی و چې صابر را ځني لاړو

د اخـــتـــر غم مې ژړلو چې باصر را ځني لاړو

اوس مې تېر زاړه زخــمونه و ايله سره ورغلي

چې خاطر مې بې خاطره شو غمزده مشاعره ده

عـــجــيـــبـــه مـــشاعره ده عجيبه مشاعره ده

د خاطر افريدي د شاعرۍ بېلابيل اړخونه

الف:- د خاطر شاعري د شکل له مخې :

شاعري د خداى (ج) يو داسې پېرزوينه ده چې انسانانو ته په نورو انسانانو د مشاهدې او تخيل فضليت وربښي الله (ج) خاطر افريدي ته هم دغه لوى نعمت ور کړى وو او ده باندې لورولی وو ، خاطر يو فطري شاعر دى دا ريښتيا ده ځکه له يوې خوا ده تعليم نه درلود او له بلې خوا دى د څو ورځو وو چې د خپل پلار له سيوري ځيني محروم شوى او په هغه اندازه اشعار يې ويلي چې ډېر کم شاعران د هغه مقام ته رسېږي نه يوازې د غزل په برخه کې بلکې ولسي ادبياتو کې هم ده خورا ښه اشعار ويلي دي هر هغه څه چې يي ليدل ليکلي یې دي او د خلکو غوږونو ته يي رسولي دي.

د افريدي اشعار هنرمندانو هم زمزمه کړي دي او زيات سندر غاړي د ده اشعار وايي او خوښوي يي د ده د ولسي شاعري علت دا دى چې په هغه وخت کې چې دى په خيبر کې اوسېده نو يو شاعر چې خسرو اپريدى نومېده د هغه شعرونه د سندرغاړو په خولو کې جاري وو نو دغه سبب شو چې ده هم په خپل وار دغه ميدان ته را ودانګل او ده کم وخت کې چاربيتې ، نيمکۍ ، بګتۍ ، مقامونه او نورو فورمونو کې خپل اشعار وويل دا يي ولسي شاعري ده ، او بل خوا د غزل شاعري ده چې د کلام د ښايست او ښکلا د پاره د هر فورم يعنې استعارې ، تشبيهات او کنايې په برخه کې اشعار ويلي او د هغې په واسطه يې خپل اشعار ښايسته کړي دي ، د خاطر اشعار د شکل له مخې په غزل ، لوبې ، بګتۍ ، مقام ، چاربيتې ، نيمکۍ او فورمونو باندې تقسیمولاى شو ، د افريدي د غزل په برخه کې ويلى شو چې خاطر د غزل د جزبې د فکر د شعور او هم د تغزل د فن هغه خوبۍ لري چې کوم غزل ته نه يوازې مقام ورکوي بلکې پرې غزل بلل کيږي ، د خاطر غزل د هر پښتون په زړه پرې وځي او د انسان په زړه کې يې ځای نيولى دا ځکه چې شايد د لاندې اوصافو له برکته دي :

افسوس ستا په خيال کې څه ښکارم

دغه ارمان به مې په زړه پاتې شي

د خاطر په کلام کې عشقي کيفونه او خوندونه د هغه د اشعارو مرکزي خوبي ده ځکه ده ټول اشعار د عشق ځيني ډک او دغه عشق تر لوړې درجې پورې رسېږي ، کله کله خاطر خپل يار ته د خطاب په ژبه باندې هم وايي او يار مخاطب گرځوي او خپل يار د رڼا سره ورته کوي او خپل ځان په مقابل کې ړوند احساسوي :

خير دى دا زما سترګې که بدې دي

ته خو راته ګوره په دا ښو سترگو

زه يم چې د زړه په سترګو تا وينم

چا رڼا ليدلې په ړندو سترګو

خو بلاخره دا ويلى شو چې اپريدي صاحب په خپلو اشعارو کې هر څه د يار بيان کړي کله خفه کېږي او کله ګيله من کېږي او کله کله د يار غمونه هر څومره چې په ده باندې انبار وي خوشحالي څرګندوي.

د خاطر اپريدي د شعرونو منځ پانګه

چې د زړه کور ته دې راشي پروا مه کړه

اې خاطره تل خاطر د مېلمنو شي

د شعر هر مضمون د شاعر د فکري صلاحيتونو ترجمان دى او هر شاعر د مقام او فني اهميت له مخې خپله درجه لري هم د فن په لحاظ او هم د مقبوليت په لحاظ ، دا ښکاره خبره ده چې هر شاعر د ژوند هره برخه که هغه عشقي ده که تصوفي ده که اخلاقي ده او که نورې برخې دي په خپلو اشعارو کې راوړي ، مخکې د خاطر په اشعارو کې څه نا څه څېړنه وشوه او په کې معلومه شوه چې د افريدي د شعر اصل او بنياد عشقي دى او خپلو اشعارو کې يې عشق پاللى او د عشق په جامه پسوللى دى ، شاعر خپل اشعار د استعارې ، کنايې ، تشبيهاتو ، طباق ، حسن تعليل ، عارفانه تجاهل ، تلميح او داسې نورو صنايعو په راوړلو سره ښايسته کړي دي عينې د بديع ښکلا او هم د بيان د صنايعو په راوړلو سره خپل کړي دي ، د خاطر شاعري عشقي ، ساده او بې ساخته ده تخيل يې که څه هم عالمانه فلسفيانه نه دی خو د شعر بندش يې دومره بې ساخته او زړه راښکونکى دى چې لوستونکي ترې سر نه شي څرګندولاى ، ده في البديه شعر هم ويلى دى ځکه دى يوه ورځ په باغ کې تخمونه کري نو سم دلاسه خولې ته دا لاندې بيت ورغلى دى :

زه چې تخمونه د ګلانو کرم

څه معشوقې د بلبلانو کرم

د دې تر څنګ مراسله شاعري يې هم کړې ده او په هره مشاعره کې به یې په ده باندې مجلس جوړاوه او شاعران به ترې تاو وو او ده به د ټوکو په شان هم اشعار ويل ، ځيني وخت کې به د يار مينې په ده باندې ډېره غلبه کوله او د هغې د نشتوالي په وخت د خولې څخه داسې فرياد کوي :

کله چې په فکر کې دا ستا شمه

لاړ شمه د ځانه خو بيا را شمه

تاو مې شي د زړه نه ستا د مخ لمبې

ګډ چې دې د زلفو په سودا شمه

ده په خپلو اشعارو کې تصوفي برخه هم ستايلې ده او د حضرت محمد (ص) اوصاف يې بيان کړي دي لکه چې وايي :

کاڼي بوټي دي ديار د محمد “ص”

ما ګڼلي په ديدار د محمد “ص”

دي ياران د دې جهان د نيمې لارې

عبادت کړه چې شي يار د محمد “ص”

ګړنګونه به يې لارې شي په مخکې

که يار نيولې لار د محمد “ص”

د دې سره ده په خپلو اشعارو کې خوشحال هم ستايلى او د هغې تر څنګ د وطن په غم هم غمجن شوى او د خيبر په باره کې يې هم اشعار ويلي دي ، بل د پښتو د اتفاق په باره کې یې هم خپل خورا ښه اشعار ويلي دي لکه وايي چې :

که چېرې يو شي سره واړه

ور ته ګلــــونه به شي شاړه

دښمن به ځي ترې نه پر غاړه

ورته به جوړ په خړو غرونو ګلستان شي

يـــــــو چــې مــــــــســـلـــمــان شـــي

دا چې زما اصلي موضوع د خاطر په اشعارو کې معنوي ښايستونه دي نو نور په دې برخه کې د څېړنې نه تېرېږم او خپلې اصلي موضوع ته را ګرځم خو دا چې زما موضوع د ادبي فنونو د بديع په برخې پورې اړه لري لومړى بايد په بديع باندې وغږېږو او ځان پرې پوه کړو.

د بديع علم په دريمه هجري پېړۍ کې د دريم عباسي خليفه زوى ابوالعباني عبدالله منځ ته راوړ څنګه چې په عربي کې د ځانه نوي شي اېستلو ته بداعه يا بدعت وايي نو په عربي کې یې دې علم باندې هم بديع نوم کيښود ، نوموړي د بديع د علم (١٧) فنونه منځ ته راوړي ، د ده څخه وروسته قدامه بن جعفر منځ ته راغى او خپل کتاب د نقد قدامه په نوم جوړ کړ او په دغه (١٧) فنونو یې (١٣) نور هم ور زيات کړل ، په دريم قدم کې ابوصلال عسکري منځ ته راغى او (٥) فنون يي نور هم په کې زيات کړل او د بداعت اصول لکه د اعجاز ، اتناب ، فصاحت ، بلاغت او نور یې په کې راوړل او د الضاعتين په نوم يې کتاب منځ ته راوړ.

د بديع تعريف :

بديع هغه علم ته وايي چې د کلام غير واجب ښکلا او تحسين ډولونه پرې معلومېږي ، بديع علم په دوو برخو ويشل شوی دي ، چې اولې برخې ته يې معنوي ښايستونه وايي او دوهمې برخې ته یې لفظي ښايستونه وايي چې هره برخه يې بيا بېلابېل ډولونه لري ، څرنګه چې زما موضوع يوازې د خاطر افريدي په اشعارو کې معنوي ښايستونه دي نو زه هم يوازې د خاطر په اشعارو کې معنوي ښايستونه څېړم ، چې په لاندې ډول دي

د خاطر افريدي په اشعارو کې معنوي ښايستونه

هغه ښايستونه دي چې د مانا رعايت په کې شوى وي نه د لفظ يعنې په لفظ پورې اړه نه لري او په لاندې ډول دي :

طباق : د متضادو کلمو راوړل يا د متضادو لغتونو ، اسمونو ، صفتونو او يا د فعلونو راوړل په خپل کلام کې عبارت له طباق ځني دي.

د خاطر افريدي لاندې شعر وګورئ :

تا خو د ځان کړمه اې ځانه زما

په دغو خپلو او پردو څه وکړم

په پورته بيت کې د تعريف معمول شاعر په خپل کلام کې دوه متضاده کلیمې (خپل او پردي ) را وړي دي او د طباق ښايست يې منځ ته را وړى دى.

يا په لاندې بيت کې :

کړم چې د وصلت طمعه ماته د هجران څه دي

څوک چې شي يتيم اسير هغو ته ګريان څه دي

په پورته ذکر شوي بيت کې شاعر دوه متضاد (متقابل) الفاظ چې عبارت له (هجران او وصال) څخه دى ذکر کړي دي کله چې شاعر دغسې کلیمې په خپل کلام کې راوړي او خپل کلام پرې ښايسته کړي د طباق ښايست جوړوي.

طباق درې ډولونه لري چې په لاندې ډول ښودل کيږي :

١_ اسمي طباق

٢_ فعلي طباق

٣_سلبي او ايجابي طباق

١_ اسمي طباق :

لکه په لاندې بيت کې :

تل مې ژړا سهي خندا نه سهي

دا ستا جفا سهي وفا نه سهي

په پورته بيت کې شاعر متقابلې کلمې د ( ژړا ، خندا ، وفا او جفا ) راوړي دي او د طباق ښايست يې جوړ کړى دى ، کله چې شاعر په خپل کلام کې دوه داسې متقابل الفاظ راوړي او خپل کلام پرې ښايسته کړي نو دا طباق جوړوي.

يا لکه په لاندې بيت کې :

خپلې خندا ته ګوره

زما ژړا ته ګوره

خپلې جفا ته ګوره

زما وفا ته ګوره

پورته بيت هم د تېر بيت په څېر دى يعنې په پورته ذکر شوي بيت کې هم شاعر متضادې کلمې (خندا ، ژړا ، جفا او وفا) راوړي دي.

خو کله چې شاعر په خپل کلام کې له داسې کلمو او الفاظو کارونې ځني کار واخلي نو د معنوي ښايسونو د جملې څخه اسمي طباق جوړوي.

زړه په دې نه دى چې ناولى مخ دى

چې کوم يې خوښ شي هغه ښکلى مخ دى

په پورته بيت کې شاعر دوه متقابل صفتونه (ښکلى او ناولى) راوړي دي ، خو کله چې شاعر دوه داسې متقابل صفتونه په خپل کلام کې راوړي نو د ښايست پر لحاظ ورته طباق او په طباق کې اسمي طباق وايي.

که شړلي يې غمونه کوربانه دي

خير دى خير دى ستا غمونه مېلمانه دي

شاعر په پورته بيت کې دوه متقابل الفاظ چې عبارت له مېلمانه او کوربانه ځيني دي راوړي دي او د طباق ښايست يې منځ ته راوړى کله چې شاعر داسې الفاظ او کلیمې په خپل کلام کې راوړي نو د ښايست په لحاظ ورته اسمي طباق وايي.

٢_ فعلي طباق :

د خاطر اپريدي لاندې بيت د نمونې په توګه وګورى :

چې مې سلګۍ بې واره ځي او راځي

دغه د ستا د تلو راتلو نښې دي

په پورته بيت کې شاعر دوه متقابل فعلونه چې ( تګ او راتګ) ځيني عبارت دي راوړي دي او فعلي طباق يي رامنځته کړى دی.

کله چې شاعر په خپل کلام کې دوه دغسې متقابل فعلونه سره راوړي نو د ښايست په لحاظ ورته فعلي طباق وايي.

٣_ سلبي او ايجابي طباق :

لکه په لاندې بيت کې :

په دارو د طبيبانو نه جوړېږم

پرې جوړېږم چې د ميني بيمار وينم

په پورته بيت کې شاعر جوړېږم او نه جوړېږم دوه متقابلې کلیمې راوړي دي او د طباق صنعت يي منځ ته راوړى دى. کله چې شاعر په خپل کلام کې داسې دوه متقابل الفاظ چې د يوې مادې ځيني وي او د مثبت او منفي يا امر نهې په صورت سره راوړي نو په طباق کې سلبي او ايجابي طباق جوړوي.

همدارنگه وگورى چې شاعر دغه لاندې بيت ته صنعت په څومره هنرمندانه انداز کې راوړى :

څه که ته يې ناقرار زما همدمه

زه په دې ناقرارۍ کې قرار وينم

په پورته بيت کې شاعر دوه الفاظ چې البته يو د بل پر ضد واقع شوي او عبارت دى له اقرار او ناقرار ځيني راوړي دي.

دا چې دغه الفاظ دوه متقابل صفتونه دي او د يوې مادې ځيني خو د امر نهې په راغلي نو سلبي او ايجابي طباق يې منځ ته راوړى او يا لکه په لاندې بيت کې :

سوى مې د سترګو ړندوي چې درته نه ګورم

که ډير در ګورمه خو دا رنګه زينت کوم دى

پورته بيت کې شاعر دوه متقابل فعلونه (در ګورم ، نه ګورم ) د مثبت او منفي په شکل سره راوړي دي ، کله چې شاعر په خپل کلام کې دغسې ادبي نزاکت راوړي نو د ښايست په لحاظ ورته سلبي او ايجابي طباق وايي.

او يا لکه په لاندې بيت کې :

داسې راته ګورې لکه نه چې راته ګورې

نېغ مې د زړګي وځې کاږه چې راته ګورې

په پورته بيت کې شاعر بيا د ګورې او نه ګورې دوه متقابل فعلونه راوړي دي خو د يوې مادې څخه دي او د مثبت او منفي په شکل راغلي دي ، نو کله چې په يو بيت کې داسې الفاظ سره راوړل شي نو سلبي او ايجابي طباق جوړوي.

مراعات النظير :

لکه په لاندې بيت کې :

دا ستا مخ لکه افتاب پټ په ورېځ کې

پرې را خور د زلفو جال وو ته اوده وې

په پورته بيت کې مخ د مخ سره مناسبې کلیمې لکه زلفې او د زلفو جال را خوره ول او بيا په خپله مخ د افتاب سره په روښانايۍ کې مساوي کول چې ورېځ هم ور سره تړلي وي ډېرې مناسبې کلیمې دي ، يعنې کله چې شاعر په يو بيت کې څو الفاظ ذکر کړي او بيا ورته په دوهم نيم بيتي يا دوهم بيت کې د هغې سره مناسبې کلیمې يا مناسبات او ملايمات راوړي نو د مرات النظير ښايست جوړوي.

سپوږمۍ په شپه ښايسته ده توره شپه هم په سپوږمۍ

ستا مخ د تورو زلفو د غنچو سره جوړيږي

په پورته بيت کې اول سپوږمۍ او بيا ور سره شپه چې شپې کې سپوږمى وي همدارنګه مخ د مخ سره تورې زلفې او بيا د زلفو غنچې چې ډېرې ښکلې او مناسبې کلیمې راغلې دي او مراعات النظير صنعت يې منځ ته راوړى ، همدارنګه يوه ښکلې تشبیه هم په کې شته چې هغه د تورو زلفو غنچې کې موجوده ده او موکده تشبیه بلل کېږي.

ستا محبت دى لکه اور داسې

زما يې رنګ کړو لکه سکور داسې

په پورته بيت کې محبت ذکر شوى چې د محبت سره مناسبې کلیمې اور هم راغلى ده يعنې محبت خامخا اور وي او وروسته د دغې اور په واسطه د سړي رنګ تورېږي اور د سکور په شان گرځي ، نو کله چې شاعر په خپل کلام کې داسې مناسب الفاظ سره راوړي د مراعات النظير صنعت جوړوي.

کور او کلى همېشه په غټو زړو شي

هم په ښه ډېره دونيا او په سړو شي

ريښتيا خبره ده چې د کور او کلي دودونه رواجونه چې بعضې مشکل هم وي هغه څوک کولى شي چې ښه غټ زړه ولري ښه دونيا ولري او مېړونه هم موجود وي د کور او کلي دودونه د هغې سره مناسبه کلیمه ښه سړى د ښو سړيو غټ زړه د غټ زړه سره ښه دونيا ټول هغه کلیمات دي چې يو د بل سره مناسبت لري نو په يو بيت کې د دغسې مناسبو کلیمو راوړل د مراعات النظير ښايست منځ ته راوړي.

لف او نشر :

لکه په لاندې بيت کې :

چا سره يو ځاى ليدل شپه او ورځ

زلفې يې تيارې مخ يې رڼا ګوره

په پورته لومړي نيم بيتي کې شاعر شپه او ورځ راوړې ، خو وروسته بيا په دوهم نيم بيتي کې د هغې مطابق ماناوې يا کلیمې لکه تياره او رڼا راوړي دي ، يعنې کله چې شاعر په لومړي نيم بيتي يا لومړي بيت کې ځیني کلیمې د اجمال په صورت راوړي او بيا وروسته په دوهم بيت يا دوهمه نيم بيتي کې د هغې متعلق څه نورې ماناوې راوړي د ښايست په لحاظ ورته لف او نشر وايي ، بل دا چې په نوموړي بيت کې د طباق البته اسمي طباق صنعت هم موجود دى.

لف او نشر صنعت هم په دوو برخو وېشل کېږي چې يوه يې مرتب او بل يې غير مرتب لف او نشر دى.

د مرتب لف او نشر مثال په لاندې ډول دى :

١_ مرتب لف او نشر :

چې دې ګورم تورو زلفو سپين رخسار ته

توره شپه ده سپين سبا را يادوي

په پورته لومړي نيم بيتي کې شاعر تورې زلفې او سپين رخسار راوړي دي خو وروسته د هغې متعلق توره شپه او سپين سبا په دوهم نيم بيتي کې راوړي يا ذکر کړي دي ، خو دا چې د دوئ تر منځ يا تفصيل يې د اجمال سره په ترتيب کې برابره ده مرتب لف او نشر دى ، يا لکه په دې لاندې بيت کې :

مرګ او بېلتون دواړه جوړه راغلي

خاطره دا واخلم که دا واخلم

په پورته بيت کې مرګ او بېلتون ذکر شوي خو بيا وروسته يي د مرګ لپاره لومړى (دا) کلیمه او بېلتون لپاره يې دوهم د (دا) کلیمه ذکر کړى دا چې ترتيپ يي سره سم دى نو مرتب لف او نشر يي بولي.

٢_ غير مرتب لف او نشر :

لکه د خاطر په لاندې بيت کې :

راته ښکارېږي مخ او زلفې د يار

په تورو شپو کې سپين سحر ګډ شوى

په پورته بيت کې لومړى مخ او زلفې ذکر شوي او بيا وروسته د مخ لپاره تورې شپې او د زلفو لپاره سپين سحر راغلى دى ، دا چې ترتيب کې برابر نه دى يعنې اجمال په تفصيل سره په ترتيب کې برابر نه دى نو غير مرتب لف او نشر يي بولي.

توريه :

١_ مرشحه توريه :

لکه په لاندې بيت کې :

چې يو يو غم دې را په زړه کړم اشنا

د سمندر غوندې چې تېرې شوې

په پورته بيت کې د سمندر حکم شاعر په خپل شعر کې راوړى ده او سمندر دوه ماناوې لري چې يوه مانا يې هغه د اور چینجى دى او بله مانا يې لوى سيند دى ، دا چې داسې کلیمې يا الفاظ په يو بيت کې راوړل شي نو خامخا سړى په وهم اچوي او دغسې دوهم حالت يادوي توب حالت توريه ده خو دا چې د ظاهري مانا سره متناسبې کلیمې په وينا کې موجودې وي مرشحه توريه بلل کېږي.

٢_ مجرده توريه :

لکه په لاندې بيت کې :

ستا د ښايست په تصور کې يي ژوندون جوړ دى

چې په ريښتيا خو سمندر وي له انګار نه وځي

په پورته بيت کې د سمندر ځیني هغه لرې مانا چې د اور چينجى دى مراد ده او د هغې سره مناسبې کلیمې لکه انګار هم موجودې دي او د ظاهري مانا سره مناسبې کلیمې نشته نو مجرده توريه بلل کيږي.

حسن تعليل :

لکه د مصري خان افريدي په لاندې بيت کې :

يار چې خوب کا په سپين مخ زلفې خورې کا

توره شپه شي په تمام جهان تيارې کا

په پورته بيت کې شاعر وايي کله چې يار ويده کيږي نو خپلې زلفې په مخ باندې را غوړوي خو کله چې دغه زلفې په مخ باندې ولوېږي د دې سبب کېږي چې ټول جهان د هغې ځيني تياره شي ، خو په حقيقت کې داسې نه کېږي بلکې يو مناسب غير حقيقي مګر لطيف علت يې راوړى دى.

لکه په لاندې بيت کې :

په ما شپه شي چې شانه په مخ زلفان کړې

د سبا په انتظار مې سپين چشمان کړې

په پورته بيت کې شاعر وايي کله چې يار خپل زلفان په مخ باندې شانه کوي نو په ما باندې شپه شي او د سبا په انتظار کې ناست وم خو په حقيقت کې داسې نه کېږي مګر غير حقيقي لطيف علت يي راوړى دى.

لکه په لاندې بيت کې :

شمېرلی چې دې نه شمه خالونه د جبين

بېلتون مې ډېر ګردونه په چشمانو ايښي دي

په پورته بيت کې شاعر وايي ستا د جبين يا تندي خالونه چې زه نه شم شمېرلى دا علت د دې دى چې بيلتون زما په سترګو ډېر ګردونه غورځولي نو ځکه د هغې د شمېرلو نه زه عاجز يم يو لطيف علت دى.

عارفانه تجاهل :

دا ستا باڼه وو او که غشي د چا

شکمن په دغو ګذارونو کې يم

په پورته بيت کې شاعر د يار په بڼو باندې ځان نا ګمانه اچولى او وايي چې نه پوهېږم ستا باڼه دي او که د چا غشي وو چې ګذارونه يې کول نو ځکه وايي چې زه په دې باندې نه پوهېږم خو په حقيقت کې پرې پوهېږي چې څه شی دی. کله چې شاعر په خپل کلام کې دغسې ادبي نزاکت مراعت کړي نو د ښايست په لحاظ ورته عارفانه تجاهل وايي.

سوال اوځواب :

لکه په لاندې بيتونو کې :

ما وې ځان راته اشنا دا ستا په څير دى

دې وې وروسته به ته پوه شې سوى خير دى

دې وې زړه به دې کا څيرې زما زلفې

ما وې ستا هر يو کليپ ورله کوشير دى

دې ويل ته خو بيا رامخ شه که پښتون يې

ما ويل هر پښتون پخوا د سره تېر دى

ما ويل زه خاطر دې يم هر وخت په طمع

دې ويل دلته راشه کښينه غم خو ډير دى

په پورته بيتونو کې شاعر خپل کلام د سوال او ځواب په توگه راوړى دى ، يعنې کله چې يو شاعر خپل کلام کې په لومړي نيم بيتي کې پوښتنه وکړي او په دوهم نيم بيتي کې وروسته بيا د هغې ځواب هم راوړي سوال او ځواب صنعت جوړوي.

حسن مطلع :

لکه په لاندې بيت کې :

سپينه خوله خو يوځل راکړه په پرده کې

ما يې کړى دى ارمان په يوه موده کې

لکه بلبل په نوبهار کې چې ګلانو له ځي

زړګى مې دغسې صحنه ستا لبانو له ځي

بېګاه ستا په انتظار مې هسې ستړې ټوله شپه کړه

خندل را پورې ستورو سپوږمۍ راته ګيله کړه

پورته بيتونه په داسې شکل سره شروع شوي چې ويونکى مجبور کېږي ټول شعر تر اخره ولولي ، کله چې شاعر خپل کلام په داسې ډول شروع کړي چې ويونکى يا لوستونکى دې ته مجبور شي تر اخره يي بيا پوره ولولي نو دغسې صنعتونو ته د ښايست په لحاظ حسن مطلع وايي.

يا لکه په لاندې بيتونو کې :

ګرځېږي راهزنان د بدرګو سره راځه

هم تا راته ويل چې د جرګو سره راځه

منظر مې شو جانانه دا کاږه واږه کاته ستا

مسکى لکه نرګس شه د غمزو سره راځه

قاصده چې خفه يې نن څه شوي زر وايه

که يار وي مرور د خنديدو سره راځه

د لوږې تندې مړ شمه نو هله راشې ته

اختره که تکړه يې د روژو سره راځه

خاطر به ورته ګوري ځیر ځير ووايه چې ښه

اشنا ته د مېږي په قدمو سره راځه

تکرار حسن :

لکه د خاطر په لاندې بيتونو کې :

درېغه درېغه چې يو خړ خوشې ميدان وای

څه به ښه واى چې يو زه او بل جانان واى

دا چې اوس په زحمتونو باندې نه شي

دا مشکل مشکل به څه راته آسان شي

يا لکه :

چې مين په سترګو سترګو کې حيران شي

د هغو نه پس په زړه کې سره ګران شي

يا لکه :

اننګي دې داسې سره لکه مڼې

زما اوښکې تويوي رڼې رڼې

يا لکه :

که خبر واى د بېلتون له سختو سختو

ما به نه واى د وصال په ټال زنګلي

په پورته بيتونو کې په ترتيب سره (درېغ درېغ ، مشکل مشکل ، سترګو سترګو ، رڼې رڼې ، سختو سختو) هغه ادبي الفاظ دي چې شاعر د يو ځل په ځاى دوه ځله راوړي دي کله چې شاعر داسې کلمات دوه ځله يا زيات سره راوړي د دې لپاره چې خپل کلام پرې ښايسته کړي نو تکرار حسن يې بولي.

التفات :

په لغت کې د سترګو په کونج کې کتلو ته وايي او په اصطلاح کې عبارت لرې روانۍ ته تغير ورکول دي.

التفات په شپږ ډوله دي چې د هغو ډولونه په لاندې ډول واضيح کيږي :

١_ د غائب څخه مخاطب :

لکه په لاندې بيت کې :

نن يي چې خالونه تازه کړي دي

زړه جوړې داغونه دې زاړه ښکاري

په پورته بيت کې شاعر غائب ته اشاره کوي او وايي چې نن دې بيا خالونه تازه کړي خو وروسته په دوهم نيم بيتي کې بېرته د هغې لوري ځيني ګرځيدلى او مخاطب ته یې اشاره کړې.

کله چې شاعر د غائب په هکله خبرې کوي او سم د لاسه مخاطب ته راګرځي نو دغه التفات ته غائب څخه مخاطب ته التفات وايي.

٢_ متکلم ته مخاطب ته :

لکه په لاندې بيت کې :

همداسې را يادېږي چېرته ته مې نه شې هېر

چې بيا د ننۍ غوندې اداء سره را نه شې

په پورته بيت کې شاعر د متکلم په لاره باندې خبرې کوي خو سم دلاسه د هغې ځيني ګرځي او خپل مخاطب ته اشاره کوي او وايي چې د ننۍ غوندې اداء سره را نه شې نو دغسې ښايست ته د متکلم نه مخاطب ښايست وايي.

٣_ د متکلم نه غائب :

لکه په لاندې بيت کې :

بيا مې سېزي لکه اور هسې ستا مينه

چې يې ستايم هغه وخت راته ګلزار شي

په پورته بيت کې شاعر وايي چې ستا مينه بيا رادريشان سېزي يعنې ځان نه خطاب کوي خو په دوهم نيم بيتي کې هم غائب ته اشاره کوي او د خپلې لارې نه بېرته ګرځي دغسې ښايست ته د متکلم غائب التفات وايي ، يعنې په لومړي نيم بيتي کې (مې) ضمير نا خپلواک دى او ځان لپاره استعمالېږي خو په دوهم نيم بيتي کې (مې) نا خپلواک ضمير د دريم شخص (غائب) لپاره راوړل کېږي نو د دغو ضمايرو په واسطه موږ دا حکم کولى شو چې د متکلم نه غائب ته التفات دى.

٤_ د غائب څخه متکلم ته التفات :

لکه په لاندې بيت کې :

زه تماشه شوم چې وحشي يي کړمه

اشنا مې نورې تماشې څله کا

په پورته بيت کې هم شاعر د غائب په پله روان دى او سم دلاسه متکلم نه خپل ځان ته راګرځي او وايي ما تماشې کړې چې وحشي شوم اشنا مې ولې تماشې کوي ، نو دا چې د غائب د صيغې نه سم د لاسه متکلم ته راګرځي د غائب نه متکلم ته التفات جوړوي.

٥_ د مخاطب نه متکلم ته التفات :

لکه په لاندې بيت کې :

په ليونتوب دې زما نشي اشنا سود تر اوسه

ژوند مې اختيار په بيابان کړو بل هجرت کوم دى

په پورته بيت کې شاعر د مخاطب په طريقه خبرې کوي يعنې د هغې په پله او لاره روان دى خو د هغې ځيني بيرته ګرځي متکلم ته (ځانته) اشاره کوي چې دغسې التفات نه د مخاطب نه متکلم ته وايي.

٦_ د خطاب څخه غياب ته التفات :

لکه په لاندې بيت کې :

يوې خندا دې وړى زړه وو زما

لکه ميږى ډېرې پېرې نه کړې

په پورته بيت کې شاعر د مخاطب په لاره روان دى سم دلاسه غائب ته ځي د سياق بدلولو ته التفات او دا چې د مخاطب نه غائب ته وګرځي د مخاطب نه غائب ته التفات جوړوي ، يعنې (دې) د مخاطب لپاره نا خپلواک ضمير دى په مخاطب باندې دلالت کوي او د هغې ځيني وروسته غائب ته ګرځي چې (يې) د غائب لپاره ضمير دى.

ما د خاطر اپريدي اشعار وکتل ومې لوستل او ټول اشعار يې په عشقي پايه باندې ولاړ دي يانې عشق يې اساس د اشعارو ګڼل کېږي ، خاطر اپريدي خپلو احساساتو ، مينې او عاطفې ته شعري بڼه ورکړې او د شاعرۍ په نازک باريک او وزمين اثار يې پېيلي او ټولنې ته يې وړاندې کړي تر څو د خلکو لپاره په درد خور واقع شي ، ما هم د خپلې عاطفې په اساس د خاطر په اشعارو کې چې د دې څانګې د استادانو په خوښه د خاطر په اشعارو کې معنوي ښايستونه د پايليک د موضوع لپاره انتخاب کړه او په خورا مينه مې پاى ته ورسوله ، د موضوع په لومړۍ برخه کې مې د خاطر په ژوند ليک باندې څيړنه کړې وروسته مې د خاطر شاعري او شاعرۍ مختلف اړخونه د شکل او محتوا له مخې په خورا واضح ډول څېړلي او د موضوع د ارتباط په صورت کې مې اصلي موضوع يعنې د (خاطر په اشعارو کې معنوي ښايستونه) باندې خپلې ليکنې ته ادامه ورکړه ، او خپله ليکنه مې د پايلې په ليکلو سره پاى ته رسولې ده ، دا چې زه مبتدي ليکونکى يم نو زما په ليکنه کې به خامخا نيمګړتياوې وي نو د ښاغلو درنو استادانو څخه هيله مند يم چې هغه تېروتنې را په ګوته کړي ، کومې چې په دې لنډه او وړه ليکنه کې راځيني شوي ، هغه هم په دې خاطر ، چې زما علمي پانګه پرې ډېره او په راتلونکي کې يې د خپلو ليکنو لمن پرې توره نه کړم ، په آخر کې د ټولو همکارانو ځيني او په ځانګړې توګه د پوهنمل عبدالقدير (خموش) څخه د زړه له کومې مننه کوم چې ما سره يي په دغه ليکنه کې خورا مرسته وکړه.

په درناوي

١_ اپريدی ، مصري خان خاطر ، کليات ، پيښور پښتو اکاډمي ٢٠٠٤ کال.

٢_ اپريدی ، مصري خان خاطر ، منزلونه ، پيښور تدوين د بريالي باجوړي په زيار ، سيلاب خپروونکى اداره ١٣٧٦ کال.

٣_ پنهان ، حاجي فضل محمد ، ادبي ارمغان ، کندهار د نارنج کمپيوټري اداره ١٣٨١ کال.

٤_ شيرزاد ، محمد آقا ، ادبي فنون ، کابل د افغان سيد جماالدين کمپيوټري خدمتونو څانګه ١٣٨٤ کال.

٥_ عليزى ، صحرا ، د پښتو څانګې درسي لکچر نوټ ، کابل د څلورم ټولګي لپاره ١٣٨٤ کال.

***************************************