نگاهی به محاسبات غازی امان الله خان

نگاهی به محاسبات غازی امان الله خان

جنرال دایر و جنرال نادر خان در جنگ سوم افغان و انگلیس

احمد فواد ارسلا

در طول تاریخ رهبران مستقل که شجاعت داشته اند؛ معلومات درست از اوضاع داشته اند ومحاسبه منطقی کرده اند و توانسته اند حرکات شان را با تغیر اوضاع وفق بدهند به موفقیت های تاریخی دست یافته اند. و مطالعه تصمیم غازی امان الله خان در آغازجنگ استقلال افغانستان در ماه می سال 1919 میلادی واضح میسازد که وی با معلومات درست از اوضاع افغانستان منطقه و دنیا با شجاعت تصمیمی گرفت حملاتی را آغاز کرد و در زمان مناسب پیشنهاد صلح برتانیا را پذیرفت که در نتیجه توانست استقلال کامل افغانستان را بدست بیاورد.

• غازی امان الله خان به درستی مطلع بود که با وجود عظمت و قدرت تاریخی برتانیا در دنیا و منطقه بعد از جنگ جهانی اول قدرت عسکری برتانیا خاصتا در هندوستان تضعیف شده. در ذیل یک نمونه از برداشت قوای برتانیایی در جنوب افغانستان از اوضاع آورده میشود که نشاندهنده این درک درست غازی امان الله خان از اوضاع عسکری در آن مقطع خاص زمانی است اینکه بعدا چه حرکاتی صورت گرفت موضوع دیگر است. در قسمتی از خاطرات غند 25 لندن چنین آمده است : “در طول وقایع منطقه مرکز – از دیدگاه طرف افغان – مدتی پس از شروع دشمنی‌ها نامعلوم بود و به نظر یک تاریخ‌نگار نیمه رسمی که هم‌زمان نوشت، اقدامات اولیه جنرال نادر خان، قومندان عسکری وملیشا های غیرمنظم عملیاتی از گردیز، بلاتکلیفی در تصمیم گیری بود.در اوایل ماه می، شایعاتی درباره حرکت قوای افغان به خوست و گزارش‌هایی از بازدید نادر خان از قرارگاه افغان در علی خیل – غرب پایوار کوتل و گردیز منتشر شد. برخی از نیروها ی قبایلی افغان به تصاحب کوههای جنوب کرم، داخل مرز خوست، پرداختند. در ۱۳ می، عساکر افغان با چند توپ، اطراف راس پایوار را تصرف کردند، اما به قلمرو ما تجاوز نکردند…در نهایت، در ۲۱ می، نادر خان با قوای تقویتی  به متون، پایتخت خوست، رسید و نیروی موجود در آنجا را به حدود 9 کندک ودو غند و چند توپ رساند. مهمات به مردم خوست و جنوبی صادر شد و لشکرهای قبایل جنوبی خوست به مرز بالایی توچی نزدیک شدند، که باعث ناامنی قابل توجهی در میان وزیریها و مهسودها شد. به نظر می‌رسد که در ۲۴ می یک پیشروی ترکیبی از نیروهای افغان و لشکرهای قومی به سمت مرز ما آغاز شد و طبق ترتیبات پیشاپیش در نظر گرفته شده به منظور چنین موقعیتی، پوسته‌های میلیشیایی در بالای توچی و در رودخانه کایتو تخلیه شدند. اقدام مشابهی نیز در مورد پوسته های بعد از مرز در جنوب وزیرستان انجام شد.اقدامی که با پوسته‌های سرحدی کوچک و منزوی انجام می‌شود همیشه یک مشکل دشوار در زمان جنگ است. زمانی که برخورد ها آغاز می‌شوند، این پوسته ها قادر به دفاع به مدت طولانی نیستند و چون این پوسته ها را نمیتوان به سرنوشت خود رها کرد، مسأله انتقال آنها از پوسته و تخلیه پوسته ویا ارسال قوای نسبتاً بزرگ برای امداد آنها مطرح می‌شود. از نظر موقعیت عسکری ان زمان امکان نداشت که این پوسته ها تقویت شوند وبه همین دلیل تخلیه و انتقال تنها راه حل بود، هرچند تأثیر ناخوشایندی که تخلیه وانتقال چنین تأثیری بر قبایل مستقل دارد، نمی‌تواند نادیده گرفته شود.[1]” این تذکرات شاهدان عینی شروع واقعات جنگ سوم افغان و انگلیس در مورد این که قوای ضعیف ترازمعمول برتانیا در هر سه جبهه جنک غافلگیر شده بود و در این مورد خاص جنوبی قوای برتانیای عمدا پوسته های غیر قابل دفاع را ترک کردند و در قلعه عسکری تل تا رسیدن قوای جنرال دایرمقاومت کردند و تسلیم نشدند. اینکه قوای برتانیا چگونه قوای کمکی تحت قومانده جنرال دایرترتیب دادند و با کمک قوای هوایی چه حملاتی در جنوب و دیگر جبهات انجام دادند و دفاع تل و عقب زدن قوای نادر خان و قوای قومی در اسناد و شواهد برتانیایی و افغان مکرر توضیح داده شده است. اما بازهم این درایت و هوشیاری امیر امان الله خان بود که درک کرد برتانیا شاید توانائی  عملیات تکتیکی حاضر را دارند اما با در نظرداشت عواقب جنگ اول جهانی و ناارامی سرتاسری در هندوستان تواناییی جنگ طولانی را نخواهد داشت پیشنهاد متارکه راقبول و استقلال کامل افغانستان را بدون خونریزی بیشتربدست آورد. باید تذکر داد که شواهد و اسناد به وضاحت نشان میدهد که حرکت غازی امان الله خان در سوقیات عسکری ماجراجوئی نبود بلکه نتیجه محاسبات و بر اساس یک پلان و هدف بود که باید از آن نکاه ارزیابی شود.
• غازی امان الله خان از اوضاع شدیدا متشنج در هندوستان تحت سلطه برتانیا خاصتا در پنجاب بعد از قتل عام مردم بیگناه و غیر مسلح توسط جنرال دایر قومندان قوای برتانیا در پنجاب در جلیان‌والا باغ امرتسر به تاریخ 13 اپریل 1919کاملا مطلع بود. قانون جرایم بی‌نظم و انقلابی سال ۱۹۱۹، به نام قانون راولت معروف در دهلی در تاریخ ۱۸ مارچ ۱۹۱۹ تصویب شد و اقدامات اضطراری نگهداری بدون محدودیت، زندانی‌سازی بدون محکمه و بازبینی قضایی که در قانون دفاع از هند سال ۱۹۱۵ در طول جنگ جهانی اول تصویب شده بودند، تمدید می‌کرد. این قانون به عنوان تهدیدی که از سوی ملی‌گرایان انقلابی به احساس می‌شد، مایکل اودویرگورنر پنجاب در 1919، باور داشت که بریتانیایی‌ها حکومت شایسته هند هستند. او همچنین به شدت نگران اتحاد بی‌سابقه بین هندوها، مسلمانان و سیکها در پنجاب در آن زمان بود.بنابراین، او قانون راولت را در پنجاب به سختی‌ترین شکل ممکن نسبت به هر ولایت دیگری اجرا میکرد. رهبران هندی که ممکن بود به سخنرانی‌های مخالف راولت بپرداختند، به طور فوری دستگیر می‌شدند. هر نشانه‌ای از احساسات مخالفتی با بریتانیایی‌ها با سرکوب مواجه می‌شد. بر همین اساس گاندی از ورود به پنجاب ممنوع شد.وسوسه بریتانیایی و امپراتوری هندی به اوج خود رسید. در تاریخ ۱۳ اپریل در باغ جالیانوالا، یک میدان نزدیک به معبد طلایی سیک ها در امرتسر  تجمع سیاسی کوچک بیشتر از انتظار توجه به خود جلب کرده بود. این جشن بایساکی بود و بسیاری پس از ارائه نماز در معبد طلایی به میدان آمده بودند تا استراحت کنند. دگروال رجینالد دایر، که در هندوستان متولد و بزرگ شده بود، یک گروه از عساکرهندی  گورکه، بلوچ و پتان را به سمت میدان هدایت کرد.  دگروال دایر و عساکرش وارد میدان شدند و به شکل نیم دایره موضع گرفتند. بدون هیچ اخطاری، دگروال دایر امر فیر به جمعیت بی‌سلاح و غیر خشونت‌آمیز را داد فیر ها تا زمانی که عساکر موجودی 1650مرمی های خود را تمام کردند، متوقف نشد. تعداد زخمیان و قتل‌عام‌شدگان هنوز معلوم نیست. تخمین‌های ابتدایی از ۲۹۱ قتل‌عام‌شدگان (بنا به گفته مقامات بریتانیایی) تا ۱۰۰۰ (راپور حزب کانگرس) بوده است. از همان 13 اپریل 1919 تطاهرات و اعتراضات شدید در سرتاسر هندوستان آغاز شد و در سطح منطقه و جهان انعکاس های شدیدی را سبب شده بود که از چشم امیر امان الله خان پوشیده نماند و یک قسمتی از محاسبات وی در مورد غافلگیری و عدم آمادگی  فوری برتانیا بوده است.
• غازی امان الله خان از آمادگی مردم افغانستان در هردو طرف خط دیورند برای جهاد و جنگ برضد برتانیا مطلع بود. اقوام ضد برتانیا به سرعت در حمایت از اعلان جهاد امیر امان الله خان وارد میدان جنگ شدند . “برای کمک به تثبیت موقعیت خود در میان جناح‌های ضدبریتانیایی در افغانستان، امان‌الله نیروها را به سرحد ارسال کرد تا به اعتراض‌های ضدبریتانیایی در پنجاب پاسخ دهند. هرچند حرکت نیروها ابتدا به منظور جلوگیری از گسترش اعتراضات به طرف سرحد دیورند انجام شد، اماقوای افغان در تاریخ ۳ می ۱۹۱۹، سرحد را عبور کرده و یک قریه در انتهای غربی خیبر را اشغال کردند. قوای بریتانیا در هند در تاریخ ۹ می حمله‌ای متضاد را آغاز کرد و جنگ سوم انگلو-افغان آغاز شد. هرچند بریتانیایی‌ها توانستند به سرعت قوای افغان را از قلمرو هندی دفع کنند، اما جنگ در سراسر مناطق قبایلی به وقوع پیوست. شورش قوای امنیتی وزیرستان جنوبی رخ داد وقومندان بریتانیایی آن مجبور بود برای رسیدن به امنیت خود به نبرد بپردازد. عناصر آفریدی و وزیری در قوای امنیتی وزیرستان شمالی نیز شورش کردند، اما نیروی میلیشا همچنان با تعداد کمتری فعالیت خود را ادامه داد. شورش توچی وزیری همراه با این شورش ها رخ داد و بریتانیایی‌ها در نهایت کنترل وزیرستان را از دست دادند. سرانجام، عناصر منطقی در هردو طرف موفق شدند و  در ماه جون آتش‌بس را قبول و پس از آن در اگست یک توافق دائمی امضا کردند. شرایط این توافق به افغانستان اجازه داد که کنترل خود را بر سیاست خارجی خود به دست آورد و خط دیورند را به عنوان سرحد سیاسی تایید کرد. بنابراین، امان‌الله به وعده داد که علیه بریتانیا در منطقه قبایل پشتون شورش را آغاز نکند”.[2]

عملیات جنگی و قومندانی جبهات و نقش مجاهدان هر دو طرف خط دیورند و نفش رهبران مذهبی مثل خاندان مجددی سالهاست که مورد تحقیق قرار گرفته وهر قدر اسناد و معلومات بیشتر بدست آید وزوایه های تاریک آن در کتابها و مقالات مورد بحث قرار خواهد گرفت. علاقمندان تاریخ و محققان منطقی بیطرفانه هر موضوع مربوط به این واقعات را نظر به بدست آمدن اسناد جدید مطالعه کرده و برای روشنی انداختن بیشتر در نظر خواهند گرفت . اما بدون شک تاریخ با استناد اسناد هوشیاری و محاسبات درست امیرامان الله خان را چه درشروع جنگ و چه در ختم به موقع آن رامنحیث یک اقدام جسورانه و عالی و تاریخی ثبت کرده است.

[1] Third Afghan War – 1919-MAY-AUGUST, 1919 – 25th County of London Cyclist Battalion The London Regiment. Available at: https://www.25thlondon.com/afghan.htm.

[2] Jacobsen, H.M. (no date) THE THIRD AFGHAN WAR AND THE EXTERNAL POSITION OF

INDIA, 1919-1924. Available at: https://apps.dtic.mil/sti/pdfs/ADA195401.pdf.