د ټولنې د سټرکچر څخه د تېښتې او یا پیروی پۀ صورت کې بیا د ټولنیز کېدو تر څنګ ټولنیز نظارت (Social control) ولاړ دی، چې د ټولنیز کېدلو بهیر څاري. د اجازه لرونکو کړنو پۀ صورت کې یو انسان ته مکافات او د منعه شویو کړنو پۀ صورت کې مجازات ورکوي. دا مکافات او مجازات د رسمي او غیري رسمي بنسټونو لۀ لوري پۀ هر انسان پلي کیږي. رسمي د حکومت قانون پلي کوونکې او قضاوت کوونکې ادارې دي، چې د منعه شویو کړنو پۀ صورت کې پۀ رسمي ډؤل د ټولنې پر افرادو مجازات (جریمه، بند…..او اعدام) پلي کوي او غیري رسمي ټولنیز نظارت بیا د ټولنې د عامو وګړو لخوا د منعه شویو کړنو پۀ صورت کې پلي کیږي. د غیری رسمي نظارت وسایل تمسخر، خندا، تېزې خبرې او داسې نور څۀ کېدای شي، خو د ټولنپوهنې لۀ انده غیري رسمي نظارت ډېر اړین او اصلاح کوونکی رول لري او زما لۀ انده بیا هغه ټولنې چې وروسته پاتي (محافظه کاره او دودپاله) دي، غیري رسمي نظارت بیخي زیات اړین رول لوبولی شي، ځکه دغسې ټولنو کې حکومتونه پۀ ټولییز ډؤل کمزوري او د قانون د سم پلي کولو توان او وس نۀ لري چې زمونږ افغاني ټولنه یې ښۀ بیلګه کېدای شي.
اوس که پوښتنه وکړو، چې ولې زمونږ ټولنه کې فساد او رشوت خپلې ریښې ښخې کړي او هر فرد یې تر خپل اغیز لاندې راوستۍ او دویېم دا چې څنګه دا ناوړه پدیده ختمؤلی شو نو ځواب به یې څۀ وي؟
راځو د پوښتنې د لومړۍ برخې د ځوابولو لپاره زمونږ پۀ ټولنیز سټرکچر کې د عزت او لوړتیا لپاره معیار (Criteria) لږ څېړو.
که لږ ځیر شو زمونږ ټولنې د عزت او لوړتیا لپاره نن سبا معیار روپۍ او مادیات ټاکلي او د لاسته راوړلو لپاره یې ټولې لارې او چارې ازادې پریښي. یانې د ټولنې یو فرد که غواړي عزتمن او لوړ شي، باید روپۍ او مادیات پیدا کړي هاغه که لۀ هرې لارې وي!
اوس د ټولنې هر وګړی مجبور او مکلف دی، چې د ټولنیز سټرکچر دا برخه ومني او پیروي یې وکړي، کنه د ټولنیز نظارت د مجازاتو او مکافاتو سره به مخ شي. مکافات دا دي، چې د سټرکچر د اړوندې برخې پۀ پیروي کولو سره به نوموړی فرد عزتمن شي. د ټولنې ټول رسمي او غیري رسمي افراد او بنسټونه به لاس پۀ نامه ورته ولاړ وي او مجازات دا دي، چې د ټولنې ټول افراد به نوموړی سړی حقیر او ټیټ ګڼي او حتا څوک به پۀ خلاص تندي ورسره ستړي مشي هم نۀ کوي. نو همدا لامل دی چې د ټولنې ټول افراد د سټرکچر برابر د مکافاتو(عزت او لوړتیا) لاسته راوړلو کوښښ کوي او پۀ دې لار کې لۀ یؤۀ ناروا او روا کار مخ نۀ اړوي. او هاغه خلک چې ځان تقوادار او پاک بولي د ټولنې د سټرکچر لۀ دې برخې سرکشي او سرغړونه کوي او لۀ سختو مجازاتو سره مخ کیږي. پۀ ټولییز ډؤل ۹۰ سلنه خلک غواړي چې د ټولنې لۀ مکافاتو برخمن شي او پاتې لس سلنه بیا سرکشي کوي او د مجازاتو سره ځان مخ کوي، نو ځکه دلته د فساد کچه آن تر ۹۰ سلنه هم اوړي او د سرکشو او نۀ منونکو ډله بیا لس سلنه هم نشته.
دوهم شی چې پۀ افغاني ټولنه کې یې پراخه فساد ته لار هواره کړې د کلکو ټولنیزو اړیکو شتون او پالنه ده. همدارنګه د ټولنپوهنې لۀ انده پۀ هغو ټولنو کې چېرته چې ټولنیزې اړیکې پۀ شدت سره پالل کیږي، حکومتونه کمزوري او د فساد کچه لوړه وي. د دغسې ټولنو ډېری وګړي کلیوالي ژوند لري، چې د کلکو ټولنیزو اړیکو لرلو اصل ته لۀ ښاري ټولنو زیاته پاملرنه کوي، چې همدا کلکې ټولنیز اړیکې د فساد او نورو جرایمو پۀ رامنځته کولو کې اړین رول لوبولی شي.
لکه: د یو شخص د قاضي کېدو پۀ صورت کې هغه باید د خپلې کورنۍ او خپلوانو سره د جرم پر وخت مرسته وکړي. حتا د هغه کلیوال او دوستان لۀ نوموړي دا تمه لري چې که ما قتل هم کړی وي، قاضي صېب باید ما خوشي کړي. دا چې قاضي صېب د ټولنیزو اړیکو پۀ پاللو کې جدي دی، مجبور او مکلف دی چې د جرم پۀ صورت کې د مجازاتو پر ځای هغه خوشي کړي، چې همدا د ټولنې د ناوړه وضعیت یو بد انځور دی.
د پوښتنې دویېمې برخې ته راځو او دا څېړو، چې څنګه کولای شو د فساد ناوړه پدیده لۀ بیخه وباسو او ختمه یې کړو؟
د فساد د ناوړه پدیدې ختمولو لپاره زما لۀ انده باید لاندې کارونه وشي، کنه ناشونې ده چې افراد د فساد څخه منع کړل شي.
۱: د ټولنې اوسنی سټرکچر دې بدل شي؟
اوسمهال د ټولنې سټرکچر پر ځای د دې چې افراد لۀ فساد رامنعه کړي، برعکس یې اړ کوي تر څو فساد وکړي. نو که غواړو فساد ختم کړو، باید د ټولنې سټرکچر داسې جوړ کړو چې خلک د فساد څخه پۀ راګرځولو مجبور کړي.
د عزت معیار دې همدا پیسي وي، ولې لارې چارې دې روا او د ټولنې پۀ ګټه وټاکل شي او یا دې سوچه یو بل معیار وټاکي.
لکه: علم، تقوا، اخلاص، ایمانداري او یا خدمت!
نو بیا افراد مجبور دي، چې د عزتمن کېدو لپاره اړوند معیار تر لاسه کړي او همدارنګه دې مجازات هم وټاکل شي، چې د اړوندو معیارو څخه د سرغړونې پۀ صورت کې د سرغړونکي ته ورکړل شي.
۲: کله چې افراد د ټولنیز کېدلو د بهیر لۀ لارې اړوند سټرکچر زده کړي. مکافات او مجازات وپېژني، نو د ټولنې کابو ۹۰ سلنه خلک به کوښښ کوي، چې د معیار(علم، تقوا او اخلاص) برابر مکافات پۀ لاس راوړي او لۀ مجازاتو څخه بچ پاتي شي.
اوس که څوک پوښتنه وکړي، چې د ټولنې دا سټرکچر څنګه بدل شي؟
ځواب یې ساده ده.
۱:د حکومت لخوا باید پراخه تبلیغات پۀ کار واچؤل شي!
۲:دینپوهان دې د منبر او دیني ادرسه د فساد او رشوت پۀ اړه پراخه تبلیغات پۀ کار واچوي(زمونږ ټولنه کې دا تر ټولو اغیزمنه لاره ده).
د دعوت رسنیز مرکز ملاتړ وکړئ
له موږ سره د مرستې همدا وخت دی. هره مرسته، که لږه وي یا ډیره، زموږ رسنیز کارونه او هڅې پیاوړی کوي، زموږ راتلونکی ساتي او زموږ د لا ښه خدمت زمینه برابروي. د دعوت رسنیز مرکز سره د لږ تر لږه $/10 ډالر یا په ډیرې مرستې کولو ملاتړ وکړئ. دا ستاسو یوازې یوه دقیقه وخت نیسي. او هم کولی شئ هره میاشت له موږ سره منظمه مرسته وکړئ. مننه
د دعوت بانکي پتهDNB Bank AC # 0530 2294668 :
له ناروې بهر د نړیوالو تادیاتو حساب: NO15 0530 2294 668
د ویپس شمېره Vipps: #557320 :
Support Dawat Media Center
If there were ever a time to join us, it is now. Every contribution, however big or small, powers our journalism and sustains our future. Support the Dawat Media Center from as little as $/€10 – it only takes a minute. If you can, please consider supporting us with a regular amount each month. Thank you
DNB Bank AC # 0530 2294668
Account for international payments: NO15 0530 2294 668
Vipps: #557320
