عندلیب، سخنور پیچیده در غبار گمنامی!

      ۵/۱۲/ ۲۰۱۹

 

 

       چندی قبل  جناب داکتر ننگیالی طرزی، شخصیت سیاسی وفرهنگی نام آشنای کشور، نسخه یی از دیوان اشعار عندلیب را با کلیات اشعارسردارغلام محمدطرزی از سویس برایم  فرستادند. من ضمن تشکر از ایشان وعده دادم که در فرصتی مناسب این کتابها را مرور و از هردو شخصیت با نام ونشان فرهنگی ذکر خیری خواهم نمود.

اینک فرصتی میسر شد وسخنم را با پیشگفتار داکتر ننګیالی طرزی،نویسنده، پژوهشگرودیپلومات ورزیده کشور  بردیوان عندلیب آغاز میکنم.

پيشگفتار:

“خداوند جان و خرد را سپاسگزارم كه متعاقب نشر مجدد ديوان جد بزرگوارم سردار غلام محمد خان طرزي ، اين توفيق را نصيب حالم كرد تا اولين ديوان فرزند ارشد آن مرحوم ، محمدامين عندليب « طرزي » را به همكاري دوست دانشمند آقاي دكتور عبدلغفور آرزو ، به زيور چاپ بيارايم.

 هنوز در خم و بيچ ذهنم ، آواز پدرم شادروان محمد صديق طرزي طنين انداز است كه سروده ها و ديوان شعر عمويش(عندليب) – اين فرهيخته مرد بزم شعر وادب – را به كنكاش مي گرفت و پیرامون ارزش هاي هنري آن لب به سخن مي گشود .

آري ! گذشت زمان ، شاهد اين واقعيت بوده است كه در راستاي دسترسي به ديوان شعر اين شاعر نيكو خصال ، توسن جستجو را در فراز و نشيب آرزو مندي ، مجدانه به بيش مي راندم كه در نهايت ، بخت ياري كرده و مژده ي موجوديت سه نسخه از ديوان « عندليب » در آرشيف ملي كشور به من رسيد ؛ و بنده بدون هر گونه تأخير و اتلاف وقت ، مشتاقانه بدانسو شتافته و حصول اين مهم در واقع مايه ي  مسرّت فراوانم گرديد ، که دراين جا با اغتنام از فرصت بجا ميدانم تا صميمانه ترين مراتب امتنان وسپاس خويش را نثار مسؤولين آرشيف ملي كشور نمايم .

گفتني است كه عندليب اين شاعر بالا مقام در جوشاجوش جواني داعي اجل را لبيك گفته و با جهان ملكوتي شعر و سخن وداع گفت . اما بايد معترف بود كه على الرغم خامي سن ، سروده هايش نمادي از عميق أنديشي و پخته سرايی بوده، كه هرگاه عمر با اين فرهيخته ى بالا نظر وفا مي نموده بدون شك دلدادگان شعر و سخن از آفرينش هاي زيبا و نغز او هرجه بيشتر محظوظ مي گرديدند.

به پندار من ، خيزش همچو نخبه گان چيره دست از فاميل طرزي را نبايد امرى اتفاقي و تصادفي تلقي نمود . زيرا به گواهي تاريخ كشور ، نام فاميل طرزي با اسم شخصيت شاذ علامه محمود طرزي گره خورده ، كه بدون شك اين شخصيت بزرگوار و برادرانش در محيط علم پرور آن دوره ، تحت نظر پدر عاليقدرشان سردار غلام محمد طرزي تربيت و آموزش ديده اند . به همين سان ، سردار غلام محمد طرزي از فيض آموزش سردار مهر دل خان معروف به « مشرقي ، كه همزمان عمو و پدر همسرش بوده و در عرصه ى شرع و سخن يد طولايي داشته بهره برده است . بايد متذكر شد ، از مرحوم «مشرقي » نيز ديواني بجا مانده كه از در گاه خداوند پاک استدعا مينمايم تا توفيق چاپ آن را نيز برايم ميسر گرداند. اميدوارم اين اقدام كه در راستاي پاسداري از فرهنگ و فرهنگ پروري است مورد توجه فرهنگيان و نسل جديد كشور واقع گردد .( ننگيالي طرزي)

چیز دیگری که بعد از پیشگفتار، داکترننگیالی توجه ام را بخود جلب کرد، ارزیابی  بسیاردقیق وکم نظیری است از قلم توانای دکتورعبدالغفور آرزو،  درمورد چگونگی تصحیح دیوان شاعر وسبک کلام ومقایسه ومقارنه افکار شاعر با پدرش طرزی افغان و با بیدل ودیگر باریکی ها وظرافت های کلامی وهنری او که از قوت وگیرایی خاصی برخوردار است  ومن بهتر از ان را تا کنون ندیده ام .  بهترمیدانم تا گل چینی از آن نوشته سودمند وروشمند را دراینجا اقتباس کنم.

دکتورغفورآرزو: این سخنور پیچیده در غبار گمنامی کیست؟

«…. اگر ادعا نمایم اکثر فرهیختگان سخن شناس و سخنوران فرهیخته با محمد امین عندلیب آشنایی دقیق ندارند، سخنی به گزاف نخواهد بود. این سخنور پیچیده در غبار گمنامی کیست ؟

        محمد امین عندلیب پسر سردار غلام محمد طرزی و برادر مهتر علامه محمود طرزی است. این سخنور فرهیخته یا سخنان سخته و فخیم چون حلقه يي است مفقوده در سلسله ى خاندان ادب پرور طرزي .

« محمد امين عندليب پسر سردار غلام محمد طرزي در سال ۱۲۷۲ قمري در قندهار چشم به دنيا گشوده است . او داراي استعداد فطري سرشارى بود و شعر او نغز ، و كلامش دلكش و شيرين است . اين سخنور جوانمرك قندهار با خامي سن پختگي فوق العاده داشته ، راهرو طريق تصوف و عرفان بود و ارادت قابل ملاحظه به پدرخود داشت ؛ و پدرش را مربي جسمي و روحي خود مي دانست . مرحوم طرزي نيز اين فرزندش را نهايت درجه دوست داشت .

عندليب در سال ۱۲۹۲ به عمر بيست سالگي به اثر مرض وبا – كه در قندهار آمده بود- جان به حق تسليم كرده است . از او ديواني بجا مانده كه حاوي انواع شعر مي باشد و مثنوى ناتمام و رساله يى به نام « ناز و نياز »دارد. در ديوان سردار غلام محمد طرزي قطعه يي است كه تاريخ تولد محمد امين عندليب را دوم رمضان ۱۲۷۱ قمري ثبت نموده است: (شبی كزجوش عشرت ساغردهر) (ديوان سردار غلام محمد طرزى / به كوشش دكتور ننكيالي طرزي، چاپ اول ، تهران ۱۳۸۱ ، ص ۷۴۸ )

براي درك مرتبت ، سخنورى عندليب، دو آيينه ى طرزي و عندليب را متناظر مي سازم ، تا چه درنظر آيد:

 

تتبع طرزي از عندليب:

 زدرد همنفسانم چــــوناي دل به خروش ست        

چسان زدل نخروشم كه ديگ سينه به جوش ست

چرا چـــــــوخــشت سر خم به پاي او ننهم سر       

مـــرا كه همچو سبو بار سر مدام به دوش ست

زبان لاف تُنـک مايگان خمـــــــــــوش نگـردد       

چـو رونهـد به كمي آب بحر رو به خروش ست

كسى كه حـرف فنا از كتاب مـوج روان خواند         

دريـن محيط بسان حبـاب خانــــه به دوش ست

كجاست حوصله ى آن كه سر زحـكم تــو پیچد         

كـه چـرخ ازمه نو بر در تو حلقه به گوش ست

به شكوه لب چه گشايم به دوره سرمه چشمش        

كــه مد ناله و مژگان يارسرمه فــــــروش ست

كــــــــــراست خاطـــرآسوده  زين محـيط  تمنا         

كــف صدف كه چو از وصل گوهرآبله پوش ست

كجاست تـــــــــــــاب تمـاشاي آفـتاب جمالــت         

كه شور جلـوه ى حسن تو برق آفت هوش ست

زگـرم جوشي دل باغـمــــــــــش مپرس زحالم         

كـه دل بــرآتش عشقش چو ديگ برسرجوش ست

به گوش طــرزی ما به ز گـوهر اين سخن آمد          

كه عندليب مراحرف عشق گوهر گوش ست

 (همان، ص ۱۵۱ )

غزل عندليب

خُـــــم گـداز دل مي كـشان عشق به جوش ست       

كه بانگنوش درين بزم هاي وهوى خروش ست

به بيخودي زچـــه رو قطـــــع راه شوق نسازم        

مـــــرا كه پـاي ســبوي شراب برسردوش ست

بهــــــار روي تو گــويی به طرف باغ گذر كرد        

كه خون غنچه به میناي داغ لاله به جوش ست

شراب ساغــــــــــرميناي بــــــزم بـــُردن دلهـا       

به ناز ميکـده ی چشم تُرك باده فــــــروش ست

شراب سـرمـه به ميناي گفـــــــــــتگو عدم آرد       

به صد زبان مـژه ی سرمه مست یارخموش ست

بغـير جلــــــــــــوه نـدارند اهــــل عشق لباسی      

كــه خشم مردم حـــيرت سراغ آيـنه پوش ست

شراب ساغــر ديــــــدار بيخودي ست خمارش        

كه موج مي كشیی عشق ترك عالـم هوش ست

به كف گـــــرفته رگ گل زبان پیچــش جــوهر        

مگر درآينه عكسي رُخ  تو جـلـوه فروش ست

سراغ مــــژده ي ديـدارعالمي ست كـــه گویی        

صداي پاي تـو در گـوش دل نويد سروش ست

نصيحــتم به ره عاشقى كــــن اي لـب نـاصح

كـه عـندليب مـرا حرف عشق گوهرگوش ست

بدون شك اگر غزل عندليب فراتر از غزل سردار نباشد هرگز در مقام فروتر قرار ندراد .براي اين كه توانايي طبع عندليب را بهتر دريابيم غزلى را آيينه داري مي نمايم كه به اقتفاي پدرش سروده است و سردار به اقتفای ابوالمعانی، بنابراين ، غزل عندليب آيينه اي است در برابر دو آيينه، سخن شناسان با تماشای اندیشه و صور خیال متجلی در سه آیینه، بر توانایی طبع عندليب صحه خواهند گذاشت.

بيدل

چو شمع يك مــژه واكن ز پرده مست برون آ         

بگــــــــير پنــبه ز مينا قــدح به دست برون آ

نه مرده چـــنـد شــوى خشـت خاكـــــدان تعلق         

دمى جنون كن و زين دخمه هاي پست برون آ

جهان رنگ چــــه دارد بجــــــز غبار فسردن          

نياز سنگ كـــن اين شيشه از شكست برون آ

ثمركجاست درين باغ وگو چون سرو وچنارت         

ز آستـين طلـــــب صد هــــــزار دست برون آ

منـزّه است خـــــــــــــرابات بي نياز حقيـقـت          

تو خـواه سبحه شمر، خواه مي پرست برون آ

قـــــــــد خميـده ز پیری دگـر خطـاست اقامت          

ز خـانـه اي كــــه بنايش كــند شكست برون آ

غبار آنهــــــــــمه محمـل به دوش سعي ندارد         

به پـای هـــــر كه ازين دامــگاه جست برون آ

اميد و يأس ، وجـود و عدم غبـار خيـال ست          

از آنچه نيست مخورغم از آنجه هست برون آ

مبــاش محـو كمانخانه ى فــــريب چـــو بيدل         

خــــدنگ نــاز شكاري ز قيــــد شست برون آ

طرزی

زجلــوه گاه  پریـــــزاد حسن  مست  برون  آ          

چو چشم خويش زمستى قدح به دست برون آ

فسردگي شـــــــــــده سنگ رهِ جنون خيالت          

به جيب شيشه بزن دست وبا شكست برون آ

خراش گـــوش حـريفان توان شدن به بلندى          

چـــو ناله زن به رسايی زطبع پست برون آ

به ديده هـرمـژه ام شاخ گل گرفته به راهت          

تـوهــم زباغ دل از ناز گل به دست برون آ

زپيج وتاب حوادث مـتاب گـــــردن طــاقـت           

چــو چين زلف بتان با گشاد و بست برون آ

به دام حرص وهوا می تپی چوماهي بسمل          

درين محيط مزن دست وپا زشست برون  آ

بروى ساغـرمی چون حباب شيشه بكف نه          

به پيش ســاقي بـد مست مي  پرست برون آ

اگر به قصـرمــروت نمي توان شـدن معمار          

برآســتان خـــرابي زن از شكـست بـرون آ

عنان خــــنـگ بـقـا دست پيچ چـنگ فنا شد          

عـــــــدم ســوار به راه سراغ هست برون آ

قدت خميده چوبيدل نشسته اي زچه طرزی        

زخانـــه یی كـــه بنايش کند شکست برون آ

 (کلیات صص ۸۲ و ۸۵ )

 

عندلیب

زوضع  دوش خـم عجز با شكست برون آ           

چو تار طره ی پُرناب دل به دست برون آ

ز موج باده ی خون دو ديده مست برون  آ           

زاشك درد چو مژگان قدح به دست برون آ

به پیش وحشت دل چيست اوج پرده ی افلاك         

به بام عرش رو ازسقف هاى پست برون آ

جگـر گـــداز كه ايمن شوي ز درد فسردن          

چو شيشه آب شو ازتهمت شكست برون آ

به بزم بردن دل هــا تو اي نگاه سيه مست          

بسان غمزه ی خونريز  پیش دست برون آ

زموج گوهرطبعم عرق فروش وصدف شو          

بـــه بحـر معني پر آب پشت دست برون آ

مشــو مقــيد قــلاب دهــــر و مــوج تـعـلق          

تــو ماهيي دل آزاده ای ، ز شست برون آ

به صد زبان اشارت خموش باش وسخنگو          

بـه طرزغمزه ى مخمورسرمه مست برون آ

به نيم چشمك هستي فنا نظـــــاره نكردي            

شــررنگاه به كهسار نيست، هست برون آ

به راه چاك گريبان به سرروان و طلب شو          

چـــو اشك بــر مژه از دامن نشست برون آ

به ناز ساغر سرشار چشم  باده فــروشان           

زمــوج خون پري ترک می پرست برون آ

زتاب جلوه ی حيرت رسي به جوهرعكسش          

تو محـو باش چــــو آيينه و زدست برون آ

تبـــسّم لــب پيــــمانـــــه خـــون دل بدر آرد         

چوچشم زخم دل اي ديده گريه مست برون آ

زپــاره ى جگر اشك عـندليب چـو طرزي         

 تو هم زباغ دل از ناز گل به دست برون آ

( غزل ۲۵ )

فراموش نبايد كرد كه اين غزل تابناك از آن شاعري است كه در آستانه ى بيست سالگي جان به جانان سپرده است. اگر ادعا نمايم عندليب با همه ي خامي سن ، سخن سخته و پخته اي را در همآ وايي با بيدل به يادگار گذاشته ، هرگز ادعايي از سر شفيتگي نيست۰»

(دیوان محمد امین عندلیب طرزی،چاپ میوند، ۱۳۸۸،صص۹-۳۳)