سرطان

سرطان د ناروغیو یوه ټولګه ده په کومو کې چې د حجرو غېرې نورمال وده شامله وي او دا حجرې د دې وړتیا لري چې په نورو حجرو برید وکړي او یا هم د بدن نورو برخو ته خپرې شي. سرطان د حجرو له غنچې (benign tumors) سره توپیر لري – د حجرو غنچه د بدن نورو برخو ته نه خپریدونکې وي خو که چېرې د حجرې غنچه مالیګنټ یا خپرېدونکې وي نو سرطاني تومور ګڼل کیږي.

ځینې علایم چې ممکن د سرطان له ودې سره په انسان کې راڅرګند شي غوټه یا مرغړی بدن کې پیدا کېدل، غیرې عادي د وینې جریان، اوږدمهاله ټوخی، بې لامله وزن له لاسه ورکول او د بولو په خوځښت کې تغیر دی. یاد علایم د نورو روغتیايي حالتونو علایم هم وي خو که چېرې انسان کې راڅرګند شي ازموینې کول اړین دي. تر ۱۰۰ زیات د سرطان ډولونه په انسان کې وده کولای شي.

په سرطان د اخته کېدونکو کسانو څخه ۲۲% د تباکو یا سګرټو څکونکي دي، همداسې ۱۰% یې زیات وزن لرونکي، ناسم خواړه خوړونکي یا هم هغه کسان چې خواړه یې نا مناسب او د بدن اړتیا نه پوره کوي، هغه کسان چې فزیکي فعالیت نه کوي او الکول څکونکي دي. نور لاملونه ځینې مکروبونه او یا د بدن عفوني کېدنه، د ایوانایز اټومونو لرونکو وړانګو ته څرګندېدل، د چاپېریال ککړتیا ده. د ودې حال کې هیوادونو کې ۱۵% سرطان د بي او سي زیړي له امله، هېلیکو باکټر پایلوري، انساني پاپیلوما ویروس، ایپستین بار ویروس او ایچ ای وي له امله پیدا کیږي. یاد شوي داسې فکتورونه دي چې د حجرې په جېن کې تغیر رامنځته کوي او د سرطان ودې کې مرسته کوي. د سرطان له ودې مخکې ډېرو جنیتیکي تغیرونه ته اړتیا وي تر څو د سرطان لامل شي. له ۵ تر ۱۰ % سرطان د جنتیکي نیمګرتیاو د میراث له امله پیدا کیږي. د سرطان تشخیص په علایمو او تلویزیوني ازموینو کیږي، له تشخیص وروسته یې په طبي انځورونو څېړنه ترسره کیږي او په بیوپسي یې تصدیق کیږي.

د سرطان د ځینې ډولونو د مخنیوي لپاره اړینه ده چې یو کس سګرټ څکول بس کړي، خپل وزن په فزیکي سپورت کم وساتي، ډېره سبزي، وچه او تازه میوه وخوري، بشپړ غله وخوري – غله څو برخې لري د اوړو کېدو پر مهال یې پوستکی، نشایسته لرونکې برخه او ریښه جلا کیږي که چېرې یادې برخې یې نه وي جلا شوې بشپړ غله (whole grains) ورته ویل کیږي. د ځینې ناروغیو د مخنیوي لپاره واکسین تر څو دا ناروغۍ په انسان کې د سرطان لامل نشي لکه د تور زیړي واکسین، په ډبلیو کې د ساتل شوو خوړو له خوړلو ډډه کول، په یخچالونو کې د کیمیاوي موادو په ذریعه ساتل شوې غوښې له خوړلو ډډه کول، د لمر بې کچې تېز پیتاوي ته نه کېناستل.

که چېرې په پیل کې د رحم سرطان په تلویزیوني ازموینو تشخیص شي نو د روغتیا ترلاسه کولو چانس ډېروي. خو دتیانو سرطان بیا په تلویزیوني ازموینو کم وخت موندل کیدای شي. د سرطان درملنه ډېری وخت د جراحي، وړانګو، د کیمیاوي درملو، او د مالیکولي درملنې په ترکیب کیږي. د درملنې اړینه برخه یې د درد او علایمو مخنیوی هم دي. کوم کسان چې د سرطان د درد له امله کړیږي د درد تسکین یې اړین دی. د ژوندي پاتې کېدو چانس د سرطان له ډول سره تړاو لري او د سرطان له ودې سره تړاو لري که چېرې وروستي پړاو کې یې درملنه پیل شي همدومره د ژوندي پاتې کېدو چانس کم وي.

په ۲۰۱۵ کې په ټوله نړۍ کې ۹۰.۵ میلونه کسانو سرطان لره، په ۲۰۱۹ کې د سرطان لرونکو شمېر په ټوله نړۍ کې ۲۳.۶ ته زیات شوی وو. په ټوله نړۍ کې یې د۱۰ میلیونه کسانو ژوند اخیستی وو.

په نرانو کې ترټولو عام سرطان د سږو سرطان، د پروستات سرطان، دغټې کلمې سرطان او د معدې سرطان دی. په ښځو کې تر ټولو عام سرطان د تیانو سرطان، د رحم سرطان، د سږو او غټې کلمې سرطان دی. په کوچنیانو کې د وینې سرطان او د مغز سرطاني تومور عام دی. د عمر له زیاتېدو سره د سرطان خطر هم زیاتیږي. د سرطان په ډېری ډولونو خلک په پرمختللو هیوادونو کې اخته کیږي خو ځینې ډولونه یې بیا په وروسته پاتې هیوادونو کې د خلکو ژوند اخلي. په ۲۰۱۰ کال کې د سرطان د درملنې مالي لګښت ۱.۱۶ ټریلیونه ډالر اټکل شوی وو.