د پوهاند احمد شاه زغم د بې وسۍ او نا امیدۍ دردوونکې مړینه

د تیرې دلوې ۱۴۰۱ / ۲۰۲۳ د میاشتې په وروستی مازیګر، د کابل پوهنتون د ژبو او ادبیاتو پوهنځی، فقیر مشربه او زیارکښ استاد، پوهاند احمد شاه زغم له دې نړۍ سترګی پټې کړې، خپله کورنۍ، دوستان، استادان، ملګری او شاګردان یې د ویر په ټغره کښینول.
د تیرې هجری شمسی پیړۍ په شپیتمو کلونو کې د کابل پوهنتون د ژبو او ادبیاتو پوهنځی د پښتو څانګی تدریسی کادر ته څو نوي ځوانان جذب شول چې: عبدالخالق رشید، بریالی باجوړی، آصف بهاند، محمد رفیق رفیق او په ټولو کې ځوان (هغه وخت) احمد شاه ویښ او بیا زغم پکې شامل وو.
دغو ځوانو تدریسی غړیو له خپل استعداد سره سم له فرهنګ سره خپله مینه وپاللـه او د فرهنګ پالنې د ذوق د خړوبولو په منظور یې ځینو په پوهنځی کې د تدریس تر څنګ ځینې نورې فرهنګی هڅې هم وکړې، لکه: عبدالخالق رشید د کابل پوهنتون د فرهنګی شوری د مرستیال، بریالی باجوړی د افغانستان د لیکوالو انجمن د پښتنو او بلوڅو د ادبیاتو د څانګی او بیا د انجمن د ادبی څیړنو او نقد څانګی د مشر په حیث او آصف بهاند، د ژبپوهنی او ادبپوهنی د ممتاز استاد پوهاند محمد رحیم الهام سره، د اجتماعی علومو د اکادمیکی مجلی د معاون په حیث اضافی فرهنګی کارونه وکړل.
کله چې په شپیتمو کلونو کې د کابل پوهنتون ځینو پوهنځیو کې او په تیره د ژبو او ادبیاتو پوهنځی کې دویمه پلا د ماسترۍ برنامه پیل شوه، دغو ځوانو تدریسی غړیو، ټولو د ماسترۍ برنامه تعقیب کړه او ټول د ادبیاتو ماستران شول. ځوان احمد شاه ویښ هم دغه مهال ماستر شو، د لیسانس د دورې د مانوګراف او د ماسترۍ د تیزس له لیکلو سره یې د لیکوالی تجربه هم مخ په غوړیدو شوه، مګر ددې تجربی د لا صیقل او په دی ساحه کې یې د خپل استعداد د لا غوړولو په منظور خپلې هڅې جاری ساتلی او د پوهنتون په فرهنګی شوری کې به یې د استاد رشید له هڅونو او تجربو ښه استفاده کوله او په زده کړه کې یې چې څومره کولای شول له هر چا: مشرانو او همزولیو مرسته غوښتله.
همدا مهال یې د مقالو لیکل هم شروع کړل. د احمد شاه زغم لومړنۍ چاپی مقاله چې ما لیدلی وه د (چاربیته) تر عنوان لاندې زموږ په مهالنیو خپرونو کې چاپ شوې وه.
زموږ په معاصر تاریخ کې د تیرې هجری شمسی پیړۍ اویایم کلونه د تنظیمی جنګونو د بربادیواو بدبختیو کلونه دي. دغه خونړۍ پیر ډیری افغانان د خپلو کورونو پریښودو ته اړ کړل، مګر احمد شاه زغم د ناخوالو او ناورینونو پدې بد دوران کې له هیواده ونه ووت، پر کور ؤ او ټولو نا ملایماتو ته اوږه ورکړه.
څو کاله ما زغم و نه لید کله چې د اتیایمو کلونو په پیل کې بیرته کابل ته راغلم. پدغو کلونو کې زموږ استاد پوهاند محمد صابر خیشکی د ژبو او ادبیاتو د پوهنځی رئیس ؤ. د هغه لیدو ته ورغلې وم چې د هغه له دفتر ووتم په دهلیز کې مې احمد شاه زغم ولید په خندا یې روغ بړ راسره وکړ.
ما ورته وویل: احمد شاه جانه! ارویدلی می دي چې په تیرو جنجالی کلونو کې دې ډیر مشکلات ولیدل. په خورا حوصله مندۍ یې صرف دومره را ته وویل: هر څه چې وو تیر شول.
د همدغو اتیایمو کلونو د لسیزې په لومړیو کلونو کې د کابل پوهنتون د ژبو او ادبیاتو پوهنځی د پښتو او دری ژبو او ادبیاتو د ماسترۍ برنامې، درییمه پلا بیا له سره پیل شوې. د ماسترۍ د درییمی پلا پیل په لومړیو کلونو کې ددې برنامو د اکادمیکو کارونو د اجرا لپاره لا ځانګړي بورډونه نه وو جوړ شوي. د برنامې ټول اکادمیک کارونه د پوهنتون ریاست کې د ځانګړیو کمیسونونو له لارې سرته رسیدل.
د کابل پوهنتون هغه وختنی رئیس دوکتور اشرف غنی غالباً د خپلو نورو مصروفیاتو په وجه د کابل پوهنتون د ریاست د چلولو لپاره، پوهنوال دوکتور نظیفی خپل کفیل ټاکلی ؤ. د پښتو ماسترۍ د اکادمیکو چارو د اجرا لپاره یوه کمیټه جوړه شوې وه چې پوهنوال دکتور نظیفی، د عالی تحصیلاتو د وزرات معین پوهاند محمد صابر خیشکی، زه (هیوادمل)، د کابل پوهنتون اداری معاون مکمل الکوزی او د پوهنځی د پښتو څانګی په نماینده ګی احمد شاه زغم پکی شامل وو.
دې کمیټی به د ضرورت په وخت کې غونډې کولی. ما د کمیټی په ټولو غونډو کې احمد شاه زغم یو داسې شخص وموند چې د خپل صلاحیت په چوکاټ کې به یې ډیر آرام او مدلل خپل نظر څرګنداوه او عمده کار یې د پښتو څانګی له منسوبینو دفاع وه او که به دده د غوښتنو په وړاندې د پوهنتون مسوولینو د قانونی مشکلاتو یادونه وکړه، ده به له اکادمیکو برخوردونو د یو خبر سړی په توګه د مقابل لوري معقول استدلال مانه.
پر ۲۰۰۷ م کال یونسکو د حضرت مولانا جلال الدین بلخی د ۸۰۰ کال لمانځنه پر بین المللی سطح منلې وه. د افغانستان ډیرو دولتی او خصوصی علمی – فرهنګی موسساتو هم دا کال د منطقه یی او ملی، سیمینارونو د جوړلو له لیارې ونمانځه. کابل پوهنتون پدې مناسبت د پوهنتون په ادیتوریم کې یو ورځنۍ علمی غونډه جوړه کړې وه.
له ښه تصادفه هغه مهال، زموږ د هیواد منلی سیاسی- فرهنګی شخصیت دوکتور عبدالغفور روان فرهادی او د علامه محمود طرزی لمسی (غالباً د محمود طرزی لیسې د نوې ودانۍ د پرانیستلو په مراسمو کې د ګډون لپاره) کابل ته راغلی وو. ما د کابل پوهنتون ددې غونډې له مجریانو وغوښتل چې استاد روان فرهادي او د محمود طرزی لمسی هم دې غونډې ته دعوت کړي، مجریانو زما غوښتنه په خوښې ومنله او دواړه یې دعوت کړل. د غونډې په ورځ زه خپله په دواړو پسې انترکانتیننتال هوتل ته ورغلم او کابل پوهنتون ته مې راوستل. په غونډه کې ددې دواړو شخصیتونو ګډون غونډی ته لا درنښت وباخښه.
پدې سیمینار کې زموږ احمد شاه زغم هم د مولانا د مثنوی معنوی د ځینو برخو او ځینو حکایاتو د پښتو ترجمو په باب، په پښتو ژبه غونډې ته یوه مقاله وړاندې کړه.
د زغم تر مقالې وروسته د غونډې له ګډونوالو یو چا احمد شاه زغم ته د درناوې په منظور، پرته له دې چې دده مقالې او یا د هغه نامه ته اشاره ولري، د سیمینار له هیئت رئیسه د څو خبرو اجازه وغوښته او له ابتدا تر انتهایي د مولانا د مثنوی معنوی د بیلابیلو دفاترو، او متفرقو حکایاتو د پښتو ترجمو او شرحو په باب غونډې ته اوږدې خبرې وکړې. زما یاد دي چې د تفریح په وخت کې احمد شاه زغم – سره له دې چې نه چا دده مقالی او نه یې نامه ته څه اشاره کړې وه – راغی او له هغه سړی یې ډیره مننه وکړه او ورته یې وویل: داسی معلومات دې وړاندې کړل چې ما ته نوي وو. که دا خبرې دې ولیکې زه به د خپلې مقالې په بشپړاینه کې ترې استفاده وکړم.
ما چې د احمد شاه زغم دا برخورد ولیده، دده پر اکادمیک ذهنیت باوري او ډیر خوشحاله شوم. ځکه موږ په داسې جامعه کې ژوند کوو چې د سالم او رغنده نقد حوصله هم نه لري. دا چې د مولانا په غونډه کې د زغم تر مقالی وروسته هغه سړي (نقاد) د موضوع د بشپړاینې په پارغونډې ته خبرې وکړی، خو نه یې د زغم مقالی او نه یې نامه ته اشاره وکړه، دا نه یادونه غالباً له همدې ویرې ناشی کیده چې زموږ په ټولنه کې له نقده موجوده وه او ده (نقاد) به انګیرلې وي چې که به د زغم نوم واخلم مبادا چې پر زغم به درنه تمامه شی.
د نویمو کلونو په پیل کې د عالی تحصیلاتو وزارت وپتییله چې د کابل پوهنتون د ژبو او ادبیاتو پوهنځی کې د پښتو او پارسی – دری ژبو او ادبیاتو د دوکتوری د تحصیلی دورې برنامی شروع کړي.
د وخت د تحصیلاتو وزیر دوکتور عبید دا نظریه د اجرایي کیدو په منظور جمهوری ریاست ته پیشنهاد کړه. هغه وخت زما دولتی وظیفه داسې وه چې په دغسی مواردو کې باید له ما پوښتنه شوی وای. یوه ورځ یو حکومتی مجلس ته وغوښتل شوم. او له ما یې د عالی تحصیلاتو د وزارت د پیشنهاد او په کابل پوهنتون کې د دوکتوری د برنامی د پیل په باب پوښتنه وکړه او جمهور رئیس کرزي دا هم راته وویل: د مجلس اکثر غړي ددې برنامې له پیل سره مخالف دي او وایی چې زموږ پوهنتون د دې برنامې د چلولو توان نه لري؟ ما ورته په ځواب کې وویل:
ما د هند او روسیې په شمول د افغانستان د زیاترو ګاونډیو هیوادونو د ژبو او ادبیاتو د دوکتوری برنامی او د هغوې د ځینو فارغانو ډیزرټیشنونه او درسې سلیبسونه کتلی او له استادانو سره مې هم خبرې کړي دي. که به موږ په کابل پوهنتون کې د پارسی – دری او پښتو ژبو او ادبیاتو د دوکتوری برنامی شروع کړو. د یادو هیوادو له مشابه برنامو که مخ ته نه وي نو به ترې پاته هم نه وي. البته موږ تخنیکی او د برنامه ریزۍ ځینې ستونزې لرو، خو که هر څومره دا برنامه ځنډوو، دا ستونزې نه رفع کیږي. دا وړ ستونزې هغه وخت د حل لار موندلای شی چې موږ برنامه شروع کړو.
د جمهور رئیس حامد کرزی په شمول مجلس، زما له خبرو سره موافقه وکړه او پدې توګه د دری – پارسی او پښتو ژبو او ادبیاتو د دوکتوری دورې برنامی په کابل پوهنتون کې او د شرعیاتو د دوکتوری یوه برنامه په ننګرهار پوهنتون کې منظورې شوې.
دوې درې ورځې وروسته یو مازیګر زه په صنف کې وم چې دروازه را وټکیده، زه خپله دروازې ته ورغلم ګورم چې استاد بایزید اڅک ولاړ دی ( دا وخت غالباً د پښتو څانګی مشر ؤ) پوښتنه مو سره وکړه زه یې دهلیز ته وبللم او را ته یې کړل: “نن د پوهنځی رئیس بللی وم او را ته یې وویل چې وزارت په پښتو او دري څانګو کې دوکتوری شروع کوي. د کارونو د تنظیم لپاره یو کمیټه جوړیږي ته به په دې کمیټه کې برخه اخلې. ما ورته وویل: زه خو ناجوړه یم شاید تل ګډون و نه ګړای شم. زه به څوک د ځان په نماینده ګی دې کمیټې ته در ولیږم. زما خوښه ده چې ته ددې کمیټی په غونډو کې اشتراک وکړې”.
ما (هیوادمل) استاد اڅک ته وویل: امر دې پر لیمو ما ته وزارت هم ویلی دي چې دې کمیټه کې اشتراک وکړم، خو ستاسې امر پدې برخه کې زما وظیفه یی مسوولیت دوه چنده کړ تاسې بې غمه اوسئ ستاسې امر پر ځای کیږي.
د پښتو او پارسی – دری دوکتوری د برنامو د چارو د تنظیم لپاره د عالی تحصیلاتو د وزارت لپاره یوه کمیټه په کار وګمارل شوه چې دا لاندې ذوات پکې شامل وو:
پوهاند دوکتور محمد عثمان بابری د وزارت علمی معین، پوهاند دوکتور محمد قاسم جمدر د وزارت اکادمیک مشاور، انجینر حبیب د کابل پوهنتون رئیس، دوکتور نسیمی د ژبو او د ادبیاتو د پوهنځی رئیس، پوهاند محمد صابر خیشکی، پوهاند دوکتور عبدالقیوم قویم، پوهاند دوکتور حسین یمین، پوهاند دوکتور محمد افضل بنووال، پوهندوی دوکتور عبدالخالق وفایی او زه (هیوادمل).
دې کمیټی د دوکتوری د کاندیدانو د داخلي، رهنمایی، ځینو اکادمیکو چارو او د دې لومړۍ تحصیلي دورې د کاندیدانو د شمیر او نورو… په باب فیصلې وکړې. دې کمیټی دوې درې غونډې درلودې. کله کله به په غونډو کې ځینو اعضاوو خپل احساسات نشوی کنترولولای، په یوه غونډه کې استاد وفایی او استاد بنووال خوله په خوله شول او د کمیټې جلسه یې بې خونده کړه او دوکتور بابري یې ختم اعلان کړ.
کمیټې فیصله وکړه چې د دوکتوری په اوله دوره کې دې د دواړو دیپارتمنټونو له ماسترو مشرانو استادانو څخه لس لس تنه د دوکتوری د تحصیل لپاره جذب شی. د طرزالعمل تطبیق او د اکادمیکو مسایلو د اجرا چارې د پوهنځی اداری ته وسپارل شوې.
د پښتو څانګی د لسو تنو مشرانو استادانو په سلسله کې پوهاند احمد شاه زغم هم د دوکتوری برنامی ته معرفی شو.
د خپل ډیزرتیشن له مفرداتو یې د پوهنځی په علمی کمیټه کې دفاع وکړه او د دوکتوری د لومړۍ دورې درسی کورسونه یې شروع کړل.
ما (هیوادمل) ته د پوهنځی د دوکتوری د علمی کمیټی له خوا د دوکتوری د تدریسی دورې په وروستیو دریوو سمسترونو کې د افغانستان د فرهنګ تاریخ، ادبی نظریې او پښتو حماسه د مضامینو د تدریس چارې را وسپارل شوې. او په دې دریو سمسترونو کې زما نه په یادیږي چې احمد شاه زغم دی یوه ورځ هم غیر حاضر شوی وي. هغه مهال موزی مرض نوی نوی دده په وجود کې مخ په خپریدو ؤ. کله کله به ستړی ښکاریده، یوه ورځ ما ورته وویل: احمد شاه جانه، زه ستاسی درسونه تکثیروم او تاسی ته یې انشاالله درسپارم، که صنف ته راتګ درته مشکل وي زما په درسونو کې مه راځه. زغم په خپله دایمی آرامه لهجه را ته وویل: زما دا آرزو وه چې کله به دوکتوری شروع کوم. دا آرزو مې اوس پوره شوه، په شوق یې درسونو ته راځم.
پدې کې استاد بخت میر وزیري (هغه وخت د دیپارتمنت مشر) او دوکتور ښکلی را ته وویل موږ ورته په وارو وارو ویلی دي که ستړیا احساسوې نو د دیپارتمنت ځوان استادان ټول آماده دي چې ستا پر ځای ستا صنفونو ته ورشی خو دی یې نه منی او پر خپل وخت خپلو صنفونو ته ورځی او شاګردانو ته درس ورکوي.
زما (هیوادمل) د معلمۍ په اصولو کې یو اصل دا دی چې تر ازموینی وروسته کتلی پارچې بیرته پدې نیامت شاګردانو او سکالرانو ته سپارم چې وې ګوري، که ما سهوه کړې وي د امتحان د پارچې خاوند به ما خپلی سهوې ته متوجه کړي. د شاګردانو او سکالرانو له خوا د خپلو پارچو تر کتلو وروسته بیا د امتحان نتایج ادارې ته سپارم.
په دې دریو سمسترونو کې چې ما له پوهاند زغم او دده له ملګرو سکالرانو سره درس درلود او له هرې ازموینې وروسته به مې چې پارچې دوی ته وسپارلی، یو نیم ملګری به لا یو څه غوښتنه کوله، خو زغم به هر ځل را ته ویل چې اوس دې هم ډیرې نومری راکړي دي. د احمد شاه زغم دې برخورد به دده د قناعت عالی سطح را ښووله.
پوهاند احمد شاه زغم چې د خپل ژوند په ورستیو څو کلونو کې له لا علاجه مرګونی مرض سره مبارزه کوله، د ماسترۍ او لیسانس صنفونو ته یې تدریس کاوه او هم یې د خپلی دوکتوری د ډیزرټیشن د موادو د لټون او تنظیم هڅې کولې له ما سره یې څو ځله پدې برخه کې مشوره کړې وه.
پوهاند احمد شاه زغم ما سږ کال وروستۍ پلا د قوس په میاشت کې د پښتو څانګی د دوکتوری د دویمی دورې د سکالرانو د دفاع په لومړۍ ورځ د پوهنځی د چینایی دیپارتمنت په ادیتوریم کې ولید او د ښاغلی انځور د دفاع په جریان کې یې یوه ښه تبصره وکړه.
بیا د دې کال په وروستیو میاشتو کې د فیسبوک له لارې خبر شوم چې د احمد شاه زغم مرض زور کړی او په روغتون کې بستري دی. د دلو په میاشت کې یوه شپه د رودوالو دوستانو په یوه واده کې له پوهاند دوکتور محمد رفیق رفیق سره پر یوه میز ناست وم. له ده سره د بنډار په ترڅ کې مې ترې د پوهاند احمد شاه زغم پوښتنه وکړه، د ناروغی په باب مې د فیسبوکونو د نوشتو خبرې ورسره شریکی کړې. استاد رفیق راته وویل: د ده ناروغی هر کال په ژمی کې زیاتیږي، سږ کال هم زیاته شوې او اوس بستر دی.
له استاد رفیقه می بیا وپوښتل: د احمد شاه د دفاع موضوع څنګه شوه؟ استاد رفیق په ځواب کې را ته وویل: ابتدایی دفاع یې کړې ده. پوهنتون چې کله شروع شی دواړه به د دیپارتمنت له مشر دوکتور اجمل ښکلی سره خبرې وکړو او ترې وبه غواړو چې د نهایی دفاع غونډه ورته جوړه کړي.
له بده مرغه چې د استاد رفیق او زما له دغو خبرو څو ورځی وروسته یې بیا هم له فیسبوکه له غمجنې مړینې خبر شوم. خدای دې جنتونه ورکا او کورنۍ ته یې تسلیت.