دیدگاه  صفیه حلیم درباره علیاحضرت سراج الخواتین

   11/5/ 2022

صفیه حلیم نویسنده ، محقق‌و مولف چندین کتاب وگوینده زبان پشتو در رادیو بی بی سی، از اهالی خیبر پختونخوا‌ ، مقاله مبسوطی  زیرعنوان «ملکه سرور سلطان» درزبان پشتو نوشته و در آن از نقش سیاسی وکاردانی علیاحضرت ملکه سرورسلطان  به نیکویی یادکرده است. مقاله حاوی نکات مهمی است که درجای دیگری تا کنون من نخوانده ام. من آنرا از پشتو به دری برمیگردانم تا فیضش عامتر گردد.

«ملکه سرورسلطان در تحولات سیاسی افغانستان دراوایل قرن  بیستم نقش مهمی داشت.او خانم  سوم امیرحبیب الله خان بود. سرور سلطان در سال۱۸۷۵در کابل متولد شده بود. پدرش لویناب شیردل خان  ونیکه اش میردادخان از شاغاسیان قوم بارکزائی قندهار بودند. مطابق رسوم وعنعنه آنزمان به دختران در خانه پدرخواندن ونوشتن را یاد میدادند. سرور سلطان درسن  ۱۷ سالگی (در ۱۸۹۲م) به نکاح  شهزاده حبیب الله در آمد. ممکن است این یک ازدوج سیاسی بوده باشد، زیرا امیر عبدالرحمن از این طریق میخواست با تمام اقوام افغانستان روابط دوستانه را استوار کند.

حبیب الله خان درسال ۱۸۹۰بحیث ولیعهدانتخاب شده بود.درسال ۱۹۰۲یعنی سال وفات امیر عبدالرحمن خان،او لقب «سراج الملت والدین»   

 برخود گذاشت. وبه سرورسلطان لقب«سراج الخواتین»داد که مقام مشاورتی او را نشان میدهد.

به یک روایت سرور سلطان  برامیر فشار می آورد تا وزارت معارف  را برای تعلیم وتحصیل فرزندان کشور بوجود آورد.درنتیجه تلاشهای او اولین مکتب بنام حبیبیه درسال ۱۹۰۳م درکابل تاسیس شد.سپس امیر از  افغانانی که بحیث مهاجر درکشورهای خارج زندگی میکردند دعوت نمود تا به افغانستان برگردند .دراین جمله خانواده «طرزی» هم شامل بود.[به نظرمیرسد که  این دعوت امیر نیز به خواهش سرورسلطان صورت گرفته باشد، زیرا  چهار برادرش :خوشدل خان لویناب ،سکندر خان ، محمد اکرم خان و سلطان علی خان که درجنگ میوند با سردار محمد ایوب خان علیه انگلیسها اشتراک داشتند بعداز شکست سردار ایوب خان در برابر امیرعبدالرحمن خان به ایران پناه بردند و از آنجا انگلیس سردار ایوبخان را با همه همراهانش به هند برتانوی تبعید کرد وهیچ یک اجازه برگشت به وطن را نداشتند. با دعوت امیراز افغانهای مهاجر، نه تنها خانواده طرزی از شام بلکه لویناب خوشدلخان با برادران خود نیز از هند برگشتند.و به مقامات مهم درکابل گماشته شدند. سیستانی]

ملکه سراج الخواتین در باغ بابر، باغ چلستون و باغ شهر آرا شخصاً با خانم های عوام هم صحبت

میشد وخود را از مشکلات آنها آگاه میساخت وشکایات آنها رابگوش امیرمیرسانید.او برای شنیدن شکایات مردم و غوررسی به این شکایات محکمه خاصی بنام «دارالعدالت» درکابل ایجاد کرد.

درسال ۱۹۰۵ [۱۹۰۷]امیر به دعوت ویسرای هند به هندوستان سفرکرد وبا مقامات هندبرتانوی قراردادی درمورد خدمات طبی وساخت فابریکات درکابل به امضا رسانید. مکتب حربیه وفابریکه بوت سازی درکابل درهمان زمان تاسیس گردیدند. یک شورا نیز بوجود آورد که شکل یک پارلمان ابتدائی را داشت. امیر مردی خودخواه وشهوت پرستی بودکه داستانهای شهوترانی او مشهور اند.

سرور سلطان امباق زیاد داشت، امیر علاوه بر سرورسلطان دوخانم دیگربنامهای جمال بیگم و وزیر بیگم چهارمین ازدواجش با خواهر نادرخان صورت گرفت.علاوه براین درحرم  امیر۴۰ تن کنیز نیزوجود داشت که بیشتر شان دختران مظلوم  نورستان، پکتیا و هزاره بودند. امیر از این زنها صاحب ۴۹ پسر و ۳۴ دختر بود.

امیربه شکار وعکاسی علاقه زیادداشت وبا کمره خود از حرمسرای خود عکس میگرفت. درجمله این عکس ها عکسی از سرورسلطان نیز وجود دارد که او را درلباس اروپائیان نشان میدهد. درمراسم رسمی اکثراً سرورسلطان اشتراک میکرد.زیرا بربام قصرملکه وبرموتر ملکه بیرق رسمی افغانستان دراهتزاز بود.وهرگاه از ارگ بسواری موتر بیرون میرفت  مراسم سلام نظامی با فیرتوپ بجا آورده میشد. بروایتی سراج الخواتین درمیان نظامیان نیز ار محبوبیت خاصی برخوردار بود.

در۱۹۰۱م مراسم عروسی خورترین فرزند امیرعبد الرحمن خان ، عمرجان سه روز درکابل جشن بود. یکی ازانگلیسها که به حرم راه داشت  مینویسد که هرروز  امیر،با بسیار شان وشوکت، با دوستان ونزدیکان خود درکوچه های کابل میگشت. ازعقب گادی شاه ، جوپانهای خانم های سلطنتی حرکت میکردند[جوپان:خانه کوچکی چوبی مربع شکل پوشیده با پرده های رنگین بود که مردان آنرا برشانه خود حمل میکردند.درعربی به ان هودج ودرفارسی کجاوه گویند].

اولین جوپان ازعلیا حضرت  سرور سلطان بود که با پرده های سرخ وطلائی مشخص بود ودسته ای از محافظان او را همراهی میکردند. جوپان دومی از ملکه علیا جناب بود که با پرده های نیلی و طلایي  مشخص بود.سپس جوپان ملکه سومی وبعد جوپان ملکه چهارمی قرار داشت. هرچهار جوپان ملکه ها توسط جوانان کمر بسته ومردان سالخورده  بدرقه میشدند.

آنعده زنان اروپائی که حرم امیر را با چشم خود دیده اند می نویسند که بین زنان امیر رقابت سختی جریان داشت.شهزاده عنایت الله خان فرزند جمال بیگم زن اول امیر حبیب الله خان بود که از همه برادران بزرگتر و وار ث تاج وتخت پنداشته میشد. دومین فرزند امیر حیات الله خان از یک زن صورتی  چترالې بنام صندل بیگم بدنیا آمده بود که در درجه دوم قرار داشت. وفرزند سوم امان الله خان ازبطن سرور سلطان بودکه در درجه سوم قرارمیگرفت. معلوم دار است که میان امباق ها رقابت وهم چشمی وجود داشت، اما رقیب اصلی وبزرگ سرورسلطان ،خانم خورد امیر عبدالرحمن حلیمه سلطان بود. او برای جانشینی پسر خود شهزاده عمرجان به انگلیس ها مکتوب میفرستاد ومیان  افسران نظامی طلا تقسیم میکرد.[اما علیاحضرت با کمک ا قوام بانفوذ خود در دربار قبل ازاینکه حلیمه سلطان پسرخود را بجانشینی امیر اعلام کند، شوهرخود حبیب الله خان را بجانشینی پدرش معرفی کرد.سیستانی]

در ۱۹۱۹م امیرحبیب الله خان در لغمان در خیمه خود کشته شد. ونصرالله خان برادر امیر با حمایت سران اقوام مشرقی خود را امیر اعلان نمود. مدعیان تخت سلطنت زیادبودند و کس فکر نمیکرد نوبت به امان الله خان برسد. سرور سلطان در جلال اباد ،بعد ازبخاک سپاری جنازه امیربرگلیم فاتحه امیر نشسته بود.دراین وقت نصرالله خان نزدش آمد و ازاوتقاضا کرد تا به امان الله خان پیغام بفرستد که امارت کاکای خود را بپذیرد. سراج الخواتین ازسیاست کارگرفته  به نصرالله خان گفت پیغام من مداخله در امور سیاست پنداشته خواهد شد بهتراست تا خودم بکابل بروم  و با امان الله از نزدیک  صحبت کنم. سپس سرور سلطان ازجلال اباد عازم کابل شد.دراین وقت راه کابل -جلال آباد از سوی طرفداران  امان الله خان تحت کنترول بود. سرورسلطان بارسیدن به کابل، سران نظامی را مخاطب ساخته از آنها خواست تا قاتل امیر را پیدا کنند و به سزای اعمالش  برسانند.

تاریخ دربیان اصلاحات سیاسی امان الله از  ملکه ثریا طرزي یاد میکند ولی از نقش سرورسلطان که بیشتر از ملکه ثریا بود، نام نمی برد. سرورسلطان به زندانیان نان ولباس وپول نقد می فرستاد و در ازادکردن  مشروطه خواهان از قید زندان نقش مهمی داشت. او در دین داری زنی استوار بود و در شوربازار کابل یک مدرسه ویک مسجد اعمارکرد. او هر سال در زیارت سخي نذر میکرد و بنام «دیګ سخي» مطبخی بکار می انداخت و به زوار زیارت سخی نان تقسیم مینمود. براثر تلاش های سراج الخواتین جلو شکنجه ها وجزاهای سخت از قبیل قطع کردن دست و پا وانداختن ادمها در قفس آهنین گرفته شد. در زمان سلطنت امان الله تمام جزاهای سنگین ممنوع قردارداده شد.

سرور سلطان به افتخار حصول استقلال  افغانستان از بریتانیا در۱۹۱۹م برای شکرگزاری آن دست آورد بزرگ درزیارت سخي شاه مردان گنبدی عظیمی اعمار کرد. همچنان او  مسجد شاه دو شمشیره و مسحد سید اسحق ختلاني  را از پول شخصی خود اعمار نمود. علیا حضرت درسال ۱۳۰۴ش با شاه امان الله به قندهار سفرکرد و بر صندوق خرقه مبارک درقندهار یک روکش گرانبها را هموار نمود.

امان الله خان در ۱۴ جنوری سال ۱۹۲۹م [از سلطنت استعفاداد] و سپس با تمام خانواده خود افغانستان را ترک کرد و به روم پایتخت ایتالیا رفت.امان الله خان  در روم بکار مبل وفرنیچر فروشی مصروف شد. درجنگ دوم جهانی امان الله خان دچارمضیقه شدید اقتصادی گردید. امان الله دوبار به حج رفت ودرمرتبه دوم مادر خود سرورسلطان را هم با خود به حج برد که در آنجا مهمان ابن سعود بودند.

سرور سلطان در۱۹۶۵م دراستانبول (ترکیه) وفات کرد ودر آنجا دفن شد. اوصاحب چهار فرزندبود: امان الله خان، ساحره بیگم (سراج البنات) صفیه بیگم ( ثمر السراج) و راضیه بیگم (نور السراج)» ( صفیه حلیم،8جنوری 2022 (https://www.safiahaleem.com/?author=)

اما درتصحیح جمله اخیر خانم صفیه حلیم باید افزودکه علیاحضرت بغیر از شاه امان الله یک پسر دیگر بنام شهزاده عبیدالله وسه دختربنامهای سایره سلطان( ملقب به سراج البنات)، صفیه سلطان ملقب به( سمرالسراج) ورضیه سلطان ملقب به(نورالسراج) داشت که درنکاح شخصیت های بزرگ دولتی مانند: سردار شاولیخان وسردارمحمدحسن خان مصاحب و والی علی احمدخان درآمده بودند.

پایان