د زلزلې مرکز او څپې

د زلزلې مرکز
هره زلزله يو مرکز لري چې د هغه مرکز څخه د زلزلې څپې او موجونه په هر لوري خپرېږي. د مثال په توګه: که موږ د اوبو ډنډ ته يو کاڼی ګوزار کړو نو هر څومره چې څپې د کاڼی له ځايه لري کېږي په همغه اندزه يې شدت او سرعت کمېږي
د زلزلې څپې او موجونه هم همداسې دي څومره چې د مرکز نه لرې ځی شدت يې لږ او زيانونه يې کم وي. دزمکې په دننه کې دزلزلې دې مرکز ته (هايپوسنټر) او هغه سيمه چې دزمکې پر مخ په همدې مرکز باندی پرته وي (ايپی سسنټر) وايي. د زلزلې په دوران کې لومړی سپک ټکانونه او بيا قوی ټکانونه منځ ته راځی چې دا ټول له يو مرکز نه سرچينه اخلي.
که چېرې د يوې زلزلې مرکز (ايپی سنټر) د خلکو نه په ډکې سيمې کې پروت وي نو يې شمېره ځانی او مالی زيانونه منځ ته راوړی.
دغه راز زلزلې په چين، جاپان، چيلی او دامريکا په متحده ايالتو کې زياتې ليدلې شوې دي
ا وهم يې زموږ دهېواد بدخشان، تخار، کابل او غزني په ښارونو کې زيات زيانونه اړولي دي. دزلزلی مرکز په زمکه کې د يو نه تر ٨٠٠ کيلومتره په ژوروالی کې موقعيت لري. دمرکز د ژوروالی له مخې د زلزلې په څلورو برخو وېشل کيږی.
١. سطحي زلزلې: دا هغه زلزلې دي چې مرکز يې دا زمکې له مخ نه ١٠ کيلو مرته ژور موقيعت لري. د دې زلزې يو مثال د ١٩٦٦ م د تاشکند زلزله ده چې د ښار نه د باندې چا حس نه کړئ شوه خو د ښار دننه کې يې ٣٦٠٠ کورونه له خاورو سره برابر کړل او په زرګونو کسان يې مړه او ژوبل کړل.
٢. عادی زلزلې: هغه زلزلې دي چې مرکز يې له ( ١٠ – ٦٠) کيلومترو ژور وي
٣. منځنی زلزلې: د دې زلزلو مرکز له (٦٠- ٣٠٠) کيلومترو پورې ژور پروت وي. مثال يې د بدخشان زلزلې دي چې په ټوله منځنی اسيا او دهند په نيمه وچه کې حس کېږي. ددې مرکز لرونکې زلزلې د زمکې پر مخ دزياتو ويجاړيو او زيانونو سبب ګرځي. د دغه شان زلزو مرکزونه د ارام سمندر په څنډو برما، ايران، رومانيا، يونان، ايټاليا او د اطلس د سمندر په جنوبی څنډو کې تثبيت شوی دی. د افغانستان زلزلې هم دهمدا ډول زلزلو نه ګڼل کيږي.
٤. ژورې زلزلې: هغه زلزلې دي چې د مرکز ژور والی يې د زمکې له مخ نه (٣٠٠- ٨٠٠) کيلوم متره ښکته موقعيت لري.
د زلزلې څپې
هغه انرژي چې د زلزلې په مرکز کې ازادېږي دخپل شاوخوا په کاڼو، شګو او خاورو باندې قوي فشار وارد وي چې لومړي د انبساط او بيا دانقباض سبب ګرځي. دغه عمليه دزلزلې د اهتزازونو (موج يا څپې) د پيدا کېدو سبب ګرځي، چې د (سايز ميکی څپې) په نامه يادېږي او د زلزلې د مرکز نه په هر لوري خپرېږي.
د زلزلې د څپو سرعت او چټکتيا د مختلفو موادونه د تېرېدو په وخت کې مختلف وي. په فولاود کې په يوه ثانيه کې ٥،٨ کيلومتر، په ميده خاوره کې ٢،٥ کيلومتره په شګو او جغل کې په يوه سانيه کې (٠،٥ – ١) کيلو مترو ته رسېږي. يعنی څومره چې د چاپېريال ارتجاعيت او محکميت زيات وي نو په هغه اندازه دڅپو د انتشار سرعت هم زيات وي.
د زمکې پر مخ دزلزلو اهتزازونه او څپې په درې ډوله د شيانو د بدلون سبب ګرځي.
١. عمودی اهتزازونه: دا هغه اهتزازونه دي چې زمکې له مرکزنه دزمکې مخ ته ٨٠ يا ٩٠ درجو په زاويه واردېږي. په دغسې زلزلو کې کاڼي، ودانۍ ا هر څه هوا ته پورته کېږي. لکه د ١٧٨٣ م کال د ايټاليا د جنوب (کلا بريا) په زلزله کې لومړی يوه ودانۍ څومتره هوا ته پورته شوه او بيا بېرته راولوېده اوله منځه لاړه.
٢. افقی اهتزازونه: هغه اهتزازونه دي چې د يو لوري نه بل لوري ته په افقی ډول حرکت کوي او دخپل تګ لوري په اوږدو کې د کلاګانو برجونه، ديوالونه، ونې او داسې نورشيان په همغه لوري چپه کوي .
٣. د ايروي اهتزازونه: دا ډول زلزلې ډيرې کمې وي په ١٨٨٠ء کال کې چې کومه زلزله دجاپان د توکيو په ښار کې پيښه شوه هلته يو هرم وليدل شو چې ځای په ځای څرخېده ، د (ايشيکا) په ټاپو کې يوه مجسمه وليده شوه چې ګره چورلېده.
په کومه سيمه کې چې د زلزلې له لاسه ورانې او ويجاړې راغلې وي موږ کولی شو چې د شيانو دچپه کېدو له لوري نه، د هغې زلزلې تګ لوری هم معلومه کړو.