نوع سبکی در کتاب (پته خزانه)/ عبدالغفور لیوال

نوع سبکی در کتاب (پته خزانه)
نویسنده: عبدالغفور لیوال

ترجمۀ پارسی: رحمت الله نظری

کتاب (پته خزانه) توسط محمد هوتک فرزند داوود هوتک یکی از نویسنده گان مشهور عصر اعلیحضرت شاه حسین هوتک در سال های (۱۱۴۱ـ۱۱۲۴) ه.ق نگارش یافته است کتاب که در آن حدود پنجا تن از شاعران و نویسنده گان سرشناس ولی گمنام پشتون معرفی گردیده است. این اثر سترگ را در سال ۱۳۲۲ خورشیدی استاد بزرگ علامه عبدالحی حبیبی یافت و با ترجمۀ پارسی آن منتشر کرد. به برکت این کتاب چهره های مشهور ولی گمنام ادبیات پشتو سر زبان ها افتاد و تثبیت گردید که زبان پشتو ادبیات کهن و باستانی دارد که جنگ های خانمان سوز و هرج و مرج های موجود چیز های بسیارِ از آنها گرفته است. هرچند بعد از انتشار این کتاب تعداد از افراد خودکش بیگانه پرست و عناصر ضد تبار پشتون بالای این کتاب انتقاد های غرض آلود و نفرت انگیز کردند و بعضی ها برای خودشان جراآت دادند که این کتاب را جعلی بداند.
از نظر شخصی من: قلندر مومند و سایر شاگردانش بنابر عوامل ذیل کتاب (پته خزانه) را جعلی دانست:
۱- علامه عبدالحی حبیبی با به صحنه آوردن کتاب (پته خزانه) در بین حلقات فکری، ادبی و عموم مردم به حیث شخصیتی شناخته شد که ادبیات پشتو را زنده ساخت، پشتون ها این کار علامه حبیبی را آنقدر تقدیر کرد که حسادت و کینۀ نویسندۀ چون قلندر مومند و سایر محققین را برانگیخت، بناء چشم بسته و دهان باز چیز که به ذهن شان میرسید گفتند تا از حیثیت که علامه حبیبی بعد از انتشار این کتاب در جامعه بدست آورده برخوردار گردد غافل از اینکه: بار کج به منزل نمیرسد.
۲- قبل از انتشار کتاب (پته خزانه) چنین تصور میشد که تاریخ ادبیات پشتو از بایزید روشان، خوشحال خان ختک و رحمان بابا آغاز میگردد و اینها کسانی بودند که تمام شان متعلق به حوزۀ پیشاور یا کم از کم ساکنان آنسوی افغانستان بزرگ (لوی افغانستان) بودند که حالا بنام پشتونخوای پایین (کوزه پشتونخوا) یاد میگردد. حال اینکه کتاب (پته خزانه) ثابت ساخت که خیلی قبل از این در ساحات غور، کندهار، زابل و کویته شاعران بس بزرگ زنده گی کرده است، متأسفانه مخالفین (پته خزانه) – که در مورد تمام پشتون ها نی بلکه فقط در مورد ساحۀ زنده گی خود و شهرت خودشان فکر میکنند- این حقیقت را تحمل نتوانستند و آنرا جعلی دانست.
۳- از آغاز قرن بیستم یک حرکت ملی جهت پاسداری و پیشرفت ادبیات پشتو شروع شد و یک تعداد از اساتید بزرگوار ما مصمم بر روشن ساختن کنج و کنار های تاریک ادب پشتو گردیدند که این کار شان خلاف میل حلقات متعصب فرهنگی کشور های همسایه بود، به نظر آنها پشتو زبان وحشی یکتعداد مردم کوهی و صحرا نشین است و با این کار یافتن کتاب (پته خزانه) آنها متوجۀ فرهنگ و تمدن خواهند شد و لابد سطح شعور ملی شان بالا خواهد رفت و سرانجام اختیار سیاسی را نیز در دست خواهند گرفت، برای اینکه بتوانند مانع انکشاف و پیشرفت این پروسه گردد ایرانیان امروزی و پنجابی ها آغاز به ساختن دسایس کردند که یکی هم همین جعلی خواند کتاب (پته خزانه) است که متأسفانه یکتعداد از نویسنده گان پشتون یا مستقیم و یا هم به شکل غیر مستقیم شکار چنین افواهات گردیدند.
اما سؤال اینجاست که با وجود چنین دشمنی های طاقت فرسا چرا هنوز هم این کتاب بر آسمان فرهنگ افغانی همانند خورشید می درخشد؟ جواب خیلی ساده است: اگر این کتاب از نظر علمی مورد نقد و بررسی قرار داده شود خیلی از دلایل انکار ناپذیر در خود این کتاب وجود دارد که گواه بر اصالت این کتاب است از جملۀ این دلایل یکی هم تنوع و رنگارنگی سبکی است که هیچگاه توسط یک یا چند تن از محققین عصر ما قابل ساخت نیست و اگر کسی ذرۀ هم شناخت با رمز و راز های ارزش های هنری داشته باشد میداند که ایجاد چنین ارزش های متفاوت در مراحل گوناگون تاریخ و با در نظرداشت شرایط و موقعیت های گوناگون تاریخی، کار شاعران دارای سبک منحصر به فرد است نه کار یک یا چندین محقق و پژوهشگر.
بعد از این مقدمه تقسیمات سبکی (پته خزانه) از سه لحاظ مورد بحث قرار میگیرد: از لحاظ تاریخی تفاوت سبک های (پته خزانه)، از لحاظ موضوعی شناخت سبک ها و تغییرات شکلی آنها: در سطر های ذیل
۱- تنوع تاریخی در کتاب (پته خزانه):
اساسا ً (پته خزانه) از سال ۱۰۰ هجری قمری تا سال ۱۱۰۰ هجری قمری دوره های گوناگون تاریخی فرهنگ پشتون ها را در خود جا داده است از همین نقطه نظر تمام متون که در (پته خزانه) ثبت شده است از لحاظ همان وقت دارای محتویات متنوع است. عجیبتر این که مؤلف ( محمد هوتک) هم این تفاوت ها را درک کرده است و (پته خزانه) را به سه بخش ( شاعران کلاسیک، شاعران معاصر مؤلف و شاعران زن) تقسیم کرده است.
کهنترین شعر در این کتاب مربوط به امیرکرور بیانیۀ تاریخی وی است که تاریخ سرودن آن ۱۳۹ هجری قمری است:
زه یم زمری پر دې نړۍ له ما اتل نسته
په هند و سند و پر تخار و پر کابل نسته
بل په زابل نسته له ما اتل نسته
این منظومۀ افتخار انگیز هم از نظر لغات قدیمی است و هم از نظر شکل بخاطر که تا اندازۀ زیاد وزن معمولی و ساختمان معمولی پشتو را دارا است که زایندۀ این مرز و بوم قهرمان است که از هیچ قالب بیگانه در آن تقلید نشده است.
از نظر تاریخی اهمیت دیگر متون (پته خزانه) این است که در یکتعداد از متون قدما بسا ارزش های تاریخی، واقعات و حوادث ثبت شده است که در جای دیگر قابل دریافت نیست مثلا سرود بابا هوتک:
پر سور غر بل راته نن اور دی وګړیه جوړ راته پېغور دی
پر کلي کور باندې مغل راغی هم په غزني هم پر کابل راغی
در این بیت تصویر از جنګ های مغول و پشتون ها به نمایش در آمده است و وقایع تاریخی آنزمان در این یک بیت ثبت گردیده است. از نقطه نظر سبک ها طوری که هر شاعر و گوینده دارندۀ تیپ و شخصیت جداگانه است اشعارش هم به سبک های متفاوت تقسیم میگردد. امیر کرورو اساساً یک امیر و جنگجو است، پهلوان است و سرو کارش با شمشیر و ننگ است بنابر همین دلیل شعرش مملو از افتخارات است و رنگ حماسی دارد و در شعر بالای پهلوانی خودش میبالد و کسی را در کابل و زابل لایق خود نمیداند، باباهوتک منحیث یک شخص مدبر، بانفوذ و بزرگ قومی در کنار افتخار و حماسه اعمال ننگین و وحشیانۀ مغول را تقبیح میکند و شهمامت جنگجویان جوان خود را میستاید و آنها را برای مقابله تشویق میکند:
غښتلو ننګ کړئ دا مو وار دی مغل راغلی په تلوار دی
په پښتونخوا کې يې ناتار دی پر کلي کور باندې مغل راغی
تا پایان
سرود ملکیار که برای ترنک خوانده است همچنان یک هستی تاریخی ګرانبها است که هم از نظر شکل و هم از نظر خصوصیات اجتماعی همان وقت، سند معتبر است. در مقابل در همان وقت تصوف و عرفان در پشتو به شکل گستردۀ مروج گردید و پیری مریدی که امری معمولی بود شعرای صوفی در اوج شهرت بودند و جلوه های زیاد اشعار عرفانی را در ادبیات پشتو حفظ کردند. در این دوره از شیخ متی و شیخ رضی لودی گرفته تا رحمان بابا شعرای متعددی استند که در اشعار شان خصوصیات تاریخی آنزمان محفوظ است بنابر این تنوع دوره های تاریخی یکی از معیار های است توسط آن که در (پته خزانه) سبک های شاعران مختلف را از هم جدا و تقسیم بندی میکنیم.
۲- از نظر موضوعی تفاوت متون (پته خزانه):
اشعار محفوظ در (پته خزانه) از نظر موضوع بسیار غنی و متنوع است. افتخارات، موضوعات عشقی، اشعار حماسی، ستایش زیبایی های طبیعی، مرثیه ها، مدح، مسایل فلسفی، عرفان و تصوف، ثبت وقایع تاریخی و سایر موضوعات در آن ارایه گردیده است. مثلا بخش از محمود نامۀ ریدی خان که در این کتاب آمده است بخش از تاریخ پر افتخار افغانستان را در خود جای داده است و از نظر موضوع بسیار با ارزش است، و یا هم قصیدۀ شیخ اسعد سوری که ممکن در شرق یکی از بهترین های مرثیه سرایی باشد:
د فلک له چارو څه وکړم کوکار زمولوي هر ګل چې خاندي په بهار
هر غټول چې په بېدیا غوړېده وکا رېژوي يې پاڼي کاندي نار په نار
تا پایان
و به همین اساس قصیدۀ شهکار شکارندوی غوری که زیبایی های بهار را در آن ستایش کرده است:
د پسرلي ښکلوونکي بیا کړه سنګارونه بیایې ولونل په غرونو کې لالونه
مځکه شنه، لاښونه شنه لمنې شنې سوې طیلسان زمردي واغوسته غرونه
تا پایان
بخش بزرګ این قصیدۀ شکارندوی که مختص به نچرلیزم یا طبیعت گرایی است یک شهکار جهانی است و از نظر موضوع بیت های شیخ بستان (بړېڅ) متفاوتر است:
اوښکې مې څاڅي پر ګرېوان یو وار نظر که پر ما راسه ګذر که پر ما
د میني اور دې زما زړګی وریت په انګار کینا ښې تار په تار کینا…
تا پایان
در اینجا شاعر سوز و ګداز عشق را با زبان شرح میدهد که خصوصیت یک شعر لیریک است در کتاب (پته خزانه) تنوع موضوع آنقدر ګسترده تر است که حتی منظومه های حاوی پند و حکمت نیز در آن جا دارد و یک نمونۀ بارز آن قصۀ شتر و خرګوش عبداللطیف اڅکزی است:
غوږ ونیسئ یارانو دا د اوښ او سوی قصه سوه خورا ډېره خوږه سوه
تاپایان
از نظر موضوع سبک هر شاعر آنقدر متفاوت است که با خواندن آن حس تعجب نسبت به غنا و وسعت ادبیات کهن پشتو به انسان دست میدهد که چګونه نیاکان ما برای هر واقعۀ اجتماعی، پدیده و ارزش ایجاد ادبی کرده است و در اینمورد یک گنج بزرگ (پته خزانه) شاهد ثبوت در اینمورد است.
۳- تنوع سبکی (پته خزانه) از لحاظ شکل:
کتاب (پته خزانه) کنجینۀ بزرگ از فورم های شاعری پشتو است. بغیر از فورم ها و اشکال معمول مانند: غزل، قصیده، مثنوی، رباعی، ترکیب بند، ترجیع بند، قطعه و غیره موجودیت قالبهای معمولی آنزمان زبان پشتو بسیار دلچسپ است. که به نام های بدله، سندره، ناره و غیره قوالب محلی آنقدر مطلوب و دلاویز است که بعضی قالبهای گرفته شده از زبان عربی با آن رقابت کرده نمیتواند و از این هم معلوم میشود که فورم های معمولی زبان پشتو در آنزمان با قوت بیشتر مورد توجه مردم بود.
میخواهم بالای همین موضوع مکث بیشتر داشته باشم؛ غزل، قصیده، مثنوی و سایر قالبها با سبک و ستایل عربی شان خیلی دیرتر وارد زبان و ادب پشتو شد و قبل از آن پشتو قالبهای بومی خود را داشت و از نظر تاریخ شناسان تاریخ لندی ها تا هنوز معلوم نیست و به هزاران سال قبل از امروز میرسد و همچنان فورم بنام (بدلی) بطور طبیعی یک فورم ممتاز است، این فورم نه تنها به شکل مردمی و فولکوریک در بین مردم بلکه خوشبختانه در کتاب (پته خزانه) نیز ثبت گردیده است.
(بدلی) از نظر وزن با یکدیگر یک اندازه تفاوت هایی را دارند ولی از نظر فورم هندسی ساختمان واحد دارند. مصراع های اولی طولانی و مصراع های دومی کوتاهتر میباشد.
دو دو بیت باهم هم قافیه میباشد و در بعضی از فورم های (بدلی) مصراع اول بعد از دو بیت تکرار میگردد.
(بدله) موسقیت عالی دارد و چنین معلوم میشود که شاعران گذشتۀ ما آنرا به ترنم میخواندند به همین اساس بسیاری از همین (بدلی) به آسانی در پرده های موسیقی در میاید. (بدله) با فطرت اجتماعی پشتون ها همخوانی طبیعی دارد اگر کسی بخواهد نقد کند نسبت به غزل از نظر موضوعی بسیار کامل است. بخاطریکه در (بدله) هیچگاه محدودیت های وزنی و قالبی باعث ارایۀ ناقص تصاویر شاعرانه نمیگردد. در کتاب (پته خزانه) (بدلی) شیخ بستان بړیڅ، سیدال خان ناصر و شاعران متعدد دیگر قابل ذکر است و برای موسیقیت آن این (بدله) بهادر خان قابل یاد آوری است که هنرمند محبوب ما احمدولی از آن آهنگ بسیار زیبا ساخته است:
بېلتون دی تر لېمو مې سهار نم څاڅي لکه شبنم څاڅي
دا سره یاقوت مې په لمن کې ستا په غم څاڅي په غم الم څاڅي
تا پایان
از توضیحات بالا چنین نمایان میګردد که: (پته خزانه) از نظر تاریخی، موضوعی و شکلی خزانۀ رنگین سبک های متنوع است که به هیچ صورت حاصل ذهن یک یا چند شخص نیست و طبق حدس و گمان منکرین این کتاب هیچگاهی یک اثر خودساخته و جعلی شده نمیتواند بخاطریکه به وجود آوردن آنقدر زیبایی ها، تفاوت ها و سبک های عالی در آن وقت (۱۳۲۲) و آنهم توسط یک شخص موضوع قابل پذیرش نیست، به نظر من این مسئله ضرورت به پژوهش ها بیشتر دارد بخاطریکه سطح عالی و رنګین متون این کتاب و تحقیق دقیق در اینمورد خود حقانیت تاریخی بودن این کتاب با ارزش را نمایان میسازد.