رول وموقف تشریحی سیدرومی درکابل…/ داکترسیدخلیل الله هاشمیان

Contents of the Narrative of Events  in Cabul from the Death

of  Dost Mohammad to the spring of 1872 – Mr.Wyllie’s Precis  

داکترسیدخلیل الله هاشمیان                                                                      مورخ 5 فروری 2017

رول وموقف تشریحی سیدرومی درکابل که بحیث ایجنت

روسی دردربار کابل شناخته شده

عنوان فوق به راپوری تعلق داردکه نمایندگان وایسرای انگلیس در هندوستان نتایج مذاکرات خودراباسیدجمال الدین افغانی، وزیرومشاور امیرمحمداعظم خان درکابل درسال 1872 به وایسرای هندوستان ارسال کرده بودند و در مجموعۀ اختصاصی ومنحصربفردآقای(Wyllie )درصفحات 153-156 نشرشده است. ترجمۀ متن کامل این اوراق را ذیلا میخوانید:

253-این ادراکی که اکثراوقات اززبان منشی شنیده میشودکه اگر هیچ چیزی ازجانب هندوستان میسرنشود، زمامداران کابل بایدبه امدادخارجی متوسل شوند، بعدازظاهرشدن یک شخص مرموزدرکابل که درقیافۀ سیدرومی تظاهرمیکند، بسیاربیشترشد.ازگفت وگویی که درین موردبا این شخص صورت گرفته، خلاصۀ آن ازین قراراست :

“” یک سیدازقسطنطنیه ازمدتی به اینطرف درکابل میباشد. اومیگویدکه بمنظوربهره برداری ازمسافرت به اینجا آمده است، واومتواتربرای صحبت های خاص بدربارامیرپذیرفته میشود، وامیرماهواردوصدروپیه بحیث مهمان به او می پرازد. معلوم نیست این شخص کی هست؛ بعضی ها اورا ایجنت کدام حکومت میخوانند.””

“” همین اکنون این سید قسطنطینی(که دریک راپورقبلی معرفی شده)چنان موردالتفات ومصاحبت امیرقرارداردکه هیچیک ازسایراعضای دربارندارد، و اومتداوم درحضورومجلس امیربسرمیبرد. بسیارمردم میگویند،وشایددرست باشد، که اونمایندۀ روسیه است.””

“” چندساعت قبل، شخصیکه خودرا “حاجی الحرمین” مینامد نزداین سید  قسطنطینی آمدوسپس اوراترک کرد: اکنون شخص دیگری نزداوآمده که به سیدمدنی مشهوراست. ازدیداروصحبتهای اینچنین اشخاص (واضحابرمی آید که سید درکابل برای کدام مقصدسیاسی آمده)، واین سیداکثراوقات بساعت 10 یا11 شب برای مذاکرات مخفی با امیراحضار میشود. یک شخص مورداعتماد بمن گفت که این سیدوعدۀ امداد کرورها روپیه نقده راازجانب دولت روسیه با خودآورده است تااتحادبین آنها (روسیه وافغانستان) راباوعده های بیشتر مستحکم سازد. “”

 

254. راجع به این شخص، خبررسان های دیگر بتاریخ 31 مارچ و25 جون چیز های دیگرنوشتند که ازقرارذیل است :

 

“” حاجی سیدرومی، جاسوس مخفی دولت ترکستان روسی،اکنون بحیث بانفوذ ترین عضوهیات دولت امیرتبارزکرده است. میگوینداواز تفلیس به بخارا، ازطریق شروان وتبریزدرکشورفارس واورگنچ، سپس ازطریق جلگه های ترکمن به هرات رسیده است. سیددرسال 1866، ازقندهاردیدن کرده ودرآنجا امیر محمداعظم خان را دیده ویک مقداراوراق مخفی راکه برای اوآورده بود به اوتقدیم نموده بود. ازآن به بعدباامیربوده وامیر اورا نزدیک خودنگه داشته است.””

“”یکی ازپیروان حاجی (سید) مردیست بنام ابوتراب، دارای چشمان کوتاه،رخسار سرخ، موی روشن که یقیناازباشنده گان تفلیس میباشد.”” ( ختم صفحۀ 153)

ملاحظات سید رومی

“”رخسار پریده، پیشانی فراخ، چشمان آبی، ریش مانندبُز که تارهای سرخ نیرشامل آنست، بروتهای کوچک اما باریک، سرِتراشیده،درسن حدود35 سالگی.    سید  مانند((Nogai هالباس میپوشد، متواتر چای مینوشد، ومانند مردم فارس دود میکشد. اوظاهراازکدام دین مشخصی پیروی نمیکند. طرز زنده گی اوبیشر بیک اروپایی میماند تا به یک مسلمان. یک ایرانی( فارسی)دایم همرایش میباشد. احساسات سیدرومی راجع به روسها وانگلیسها رامیتوان از صحبت ذیل که خوشبختانه درمدت دوساعت صحبت سید با این نویسنده میسرشده، درک نمود:

اول –امپراطورروسیه کاکای خودراباتعداد دولک سپاهی روسی یک لک قزاق وکلمک وغیره به ترکستان فرستاده وهدف فوری آن مارش بطرف هندوستان ازطریق هرات میباشدتاهندوستان رافتح کند. انگلیسها درجبهات فراخ وباز بمقابل روسها مقاومت نمیتوانند.

دوم- انگلیس دراول اجازه دادواینکاررا مطابق به آرزووتمایلات خوددید که روسیه پیشروی خودراادامه بدهدوترکستان رااشغال کند، ودرآنباره یک قرارداددوستی بین حکومات انگلیس وروسیه امضاءشده که روسها بعداز آن هرگزبه امورهندوستان مداخله نخواهندکرد. بعدازآن انگلیس خواست امتحان کندکه آیاروسها اهداف دشمنانه بمقابل شان دارند یاخیر. قرار مسموع انگلیس درصددآن شد تااحساسات وتمایلات شهزاده گان هندوستان رامعلوم کندوبه این منظور جاسوسان مخفی نزدشهزادگان گماشت تانظریات آنهارادربارۀ پیشرویهای روسیه معلوم کنند.

سوم- امپراطورروسیه مالک واختیاردار 18 لک “خانزاده گان” مقیم دربار اوست که حاضرنددرصورت ضرورت جانهای خودرابرای او وبه امراوفداکنند.

چهارم – حکومت انگلیس هیچگاه به تعهدات خودپابندنبوده ودر مدت ده سال گذشته به هیچ قراردادخودمتعهدنمانده است. انگلیسها خاکهای کشور هاراازطریق خدعه غصب میکنند.امادولت روسیه عهدوقول خودرا جداً رعایت میکند. انگلسها دزدان بی بندوبارندکه درین اواخرظهورکرده اند وتمام انچه رابدست آورده اندازطریق خیانت وچال بازی بوده. دولت روسیه از  زمان اسکندرمقدونی تاحال وجود داشته است.

پنجم – روسهاحتی درمقابل دشمنان خودسخاوت پیشه وباگذشت بوده اند؛ بطورمثال امپراطورروسیه مهلت مدت 30 سال رابه سلطان محمد،پدرعبدل مجیدخان، سلطان ترکیه قایل شد، آنهم درزمانی که سلطان بخاطربدگمانی هایش چهل هزارسپاهی خودرااعدام کرده بود،وناتوانی خودرادرمقاومت به مقابل اشغال کشورش ازجانب روسیه اظهارنموده بود؛ والبته بعدازسپری شدن مدت 30 سال بودکه دولت روسیه 70 شهررا ازنزد سلطان ترکیه درتصرف خوددرآورد.

ششم- زمامداران انگلیس درکشورخودقدرت واختیارندارند، چونکه اختیار بدست پارلمان است، اما امپراطورروسیه اگرچه اوهم پارلمانی دارد؛ ولی همه قدرت بدست اواست.

 

 درموردمسایل هندوستان سید به این نظربودکه( Nana Rao ) یک شخص احمق است، اگرچه اوتوانست دستان یکعده قصابان راقبل ازاشغال(کانپور)قطع نماید  اما اینکاراو احساسات مسلمانان راجریحه دارساخت؛ دیگر اینکه 330 سپاهی انگلیس توانستند (Hailey Guard ) رادر (لکنهو) اشغال کنندوهم قصرزعیم بزرگ (Oudh ) رامتصرف شدند؛ دیگر اینکه هزاران نفرسپاهی هندوستانی خودرابه  دریای (گومتی)انداختندوغرق شدند، وغیره وغیره.”” (ختم صفحۀ 154).

 

255- امیرازسید دردوموضوع مهم مشوره خواسته واین موضوعات بین امیر و حکومت پنجاب درین اواخرتحت مکاتبه قرارگرفته بود. موضوع اول اقدامی  بود مشورتی به ارتباط  قاتل (Mr. Bean). موضوع دوم افتتاح راه تجارتی مجرای خیبر( خیبرپاس) بود.

256 – کمیسارپشاورازطریق وکیل راجع به موضوع افتتاح(جشنوارۀ تجارتی درپشاور) که مدنظرمیباشد (درین مورد مکتوب خاص مورخ 31 مارچ ازجانب حکومت پنجاب به حکومت هندوستان ارسال شده)، به امیرنوشته وکمک امیر راعلاوه برچیزهای دیگر، درموردافتتاح یک راه مستقیم تجارتی به ترتیبی که ملک های خیبر ازهربارجامه محصول ترانزیتی اخذکنند، تقاضا نموده بود. ملاحظات سیدرومی درین مورد بقرارذیل است :

“” حاجی(سید) امیررامتقاعدساخته که دولت برتانیه باتقاضای افتتاح مجرای خیبر(خیبرپاس)،اهداف دیگری غیرازآنچه نوشته اند، درکله دارند، مثلا انکشاف تجارت بین هندوستان وترکستان. سیداستدلال میکردکه بهترین پالیسی برای اشغال یک کشورخارجی همانا افتتاح راه های جدید مواصلات بمنظور تجارت میباشد.

“”سید میگفت که تجارت دربین هندوستان وکشورهای غربی از دوران داریوش تا امروز تنها ازسه طریق یا سه راه      ( Tatra, Abkhana, Karappa – تترا، آبخانه، کراپا)جریان داشته است؛ اینکه اکنون کسادکافی تجارت وجودنداردکه مستلزم افتتاح یک چنل یاراه جدید باشد؛ اینکه مجراهای آبخانه و تترا هرکدام فقط یک  قدم (فرسخ)  طویلتراز خیبر میباشد؛ اینکه وقتی روسها ازطریق جلگه های قرغز بالای خیواحمله کردند وآن کشوررا درناحیۀ دریای ارال متصرف شدند، انگلیسهاازاشغال هندوستان توسط روسیه بهراس افتادند و جاسوسان خود ازقبیل برنس، ستودارت، کانولی وغیره را به افغانستان وبخارا اعزام کردند، واگرچه کشورآنها درآنوقت نه به افغانستان وصل (همسایه) بود و نه به هرات، مقصد آنها باهمه قدرتیکه دراختیارشان بود متصرف شدن این دومملکت بود؛ بنابران انگلیسها ازشاه شجاع الملک فراری که بکشورشان پناه برده بود کارگرفتند وتعداد زیاد مردم قبایل خیبر را وادارساختند که به سپاه انگلیس اجازۀ عبور از درۀ خیبر بدهند؛ اینکه اکنون که روسها بطرف دریای آمو پیشروی میکنند، اضطراب انگلیسهارامیتوان  قیاس کرد؛ وبالاخره اینکه درتقاضای انگلیسها برای افتتاح راه تجارتی درۀ خیبر، بدون شک مقاصدخاصی نهفته میباشد.”

“” بنابرآن حاجی(سید) به امیرمشورت داده بحکومت برتانیه بنویسد و بگویدکه حجم تجارت هندوستان باافغانستان وبخارا به اوج ومنتها درجه رسیده وقابل توسعه نمیباشد؛ اینکه عایدات امیرازمدرک محصول گمرگی این تجارت، خصوصا ازمدرک  صادرات چای در 9 سال اخیرخیلی زیادشده؛ اینکه اگردولت برتانیه ازبازشدن مجرای خیبر غیرازانکشاف تجارت کدام مقصد دیگری داشته باشد، امیرآرزو دارد  آنرا بداند.””

“” حاجی(سید) درموردبازشدن مجرای خیبرپاس بکلی مخالف است. اومیگوید که “دولت روسیه دوستان ومتحدین خود وفیودالهای مربوط به آنهارا هرگزاز ثروت وملکیت هایشان محروم نمیسازد وموضوع خدایارخان خوقند را بطور مثال ذکر میکند.””

 وکیل (نماینده رسمی برتانیه درکابل) بتاریخ 26 مارج چنین مینگارد:

“” درمورد موضوع افتتاح مجرای خیبرپاس برای تجارت، امیربه این نظراست که اینکارانگلیس مداخله ایست درامور افغانستان ، آگرچه او متوقع است که چنین نباشد- شخصیکه درمراسلات گذشته بحیت(سیدرومی) معرفی شده، درین موردچنین اظهارنظرکرده: “اشخاص زیرک میدانندکه افتتاح یک مجرا ازیک مملکت بمملکت دیگر برای مقاصد تجارت بطورمرموزوابستگی میداشته باشد به تابع ساختن یک مملکت توسط دیگرش؛ اینکه بنظراو نوشته ها وتقاضاهای انگلیس برای افتتاح مجرای خیبرپاس، مقاصددیگری هم دربردارد؛( ختم صفحۀ 155) زیرا درحال حاضرسه مجرای دیگرتجارتی وجوددارند: مجرای آبخانه(دریای کابل) ودوتای دیگر،اما مقصداصلی دولت انگلیس وابسته به تشویشی است که ازپیشروی روسیه بجانب افغانستان دارد: بمنظورتقویت دولت هندوستان  انگلیس میخواهد افغانستان را تسخیرنماید؛ بنابرآن بهترین راه برای مقابله بااین اوضاع بنظرمن اینست که امیرهمان معاشی راکه قبلا امیر محمدافضل خان به قبابل خیبر مقررکرده بود- 15820روپیه- بازپرداخت شود تاقبایل خیبر وادار شوند مجرای خیبررابسته کنند- علاوتا به قبایل دیگر درامتداد سرحدانگلیس نیزمعاش مستمری مقررشود وازطریق جذبات قومی آنها نیزتوسط حکومت کابل جذب شوند. فهرست قبایل وسران آنها باید به سردار محمداسحاق خان والی جلال آباد داده شودکه اوباید ملک های قبایل را احضارو معاشات شانرا توزیع کند وهم تحفه ها وهدایایی به آنها داده شود- هکذا سران دیگرقبایل را احضار وآنها را نیزجذب کند.””

مورخ 30 مارچ : دیروز امیردرمجلس درباردرموضوع افتتاح مجرای خیبر گفت که پدرش اگرچه مدت 40 سال سلطنت کرده و معاش سالانه مبلغ 40000 روپیه را به ملکان خیبر مقررکرده بود ، موفق نشده بود که مجرای خیبر راباز نگه دارد، او(محمداعظم) چطور میتواند این کار رابکند، آنهم درشرایطیکه جنگهای داخلی برای مدت 5- 6 سال ادامه داشته واو هنوزنتوانسته سلطنت خودرا مستقر سازد، او چطور میتواند این مجرا رابازنگه دارد؟ او باید ازهرنوع تلاش برای درگیری با این مردم پرآشوب منصرف شود.  امیروعده کرد که درین موضوع یک جواب تحریری ارسال خواهد کرد، اما هیات مشاورین (کابینۀ) او به این نظراست که این موضوع مربوط است به  تلاش انگلیسها برای مداخله در امور افغانستان.

بعدازراپور فوق، این نویسنده معذور است که در اثر یک اکسیدانت اخیر به تقدیم راپور دوام داده نتوانسته است – بنابرآن علت متوقف شدن راپور ها برای نشر درمطبوعات نیزهمین معذرت میباشد.

درنهایت خوبست یادداشت شود که نقشۀ ( وامبری – Vambery) جریان واقعات کامپین رادرشمال کابل بسیار خوب نشان میدهد، واما دربارۀ  کامپین درجنوب کابل  نقشه واطلس آقای (کیث جانستن – Keith Johnston) مکملتر خواهد بود.

امضاء   ( Nynee Tal) – مورخ 22 سپتامبر 1868

امضاء (H.Le Poer Wynne) معاون وزیر(اندرسکرتری) وزارتخارجۀ هندوستان.

( ختم صفحۀ 156).