پایونلاس ته راوړنه

لاس ته راوړنه ( لاتین inferre ،،،ورننباسل،، ، لاس ته

راوړنه انګرېزي inference)

 Schlussfolgern, Folgerung, Inferenz

یا خوندیونه ( لاتین  conclusio ،، لاس ته راوړنه)،، او پسې راتله یا لاس ته راوړنه په سم اند کې د ډېرو یو بل سره نږدې یا تنګو خپلوانو شي حالتونو اړیکې دي:

– پای لاس ته راوړنه په لومړي سر کې یو ژبنی جوړښت دی، چې له یوې خوا له یوې لړی رښتیاولي توامندو ویناو، د Prämissen یا نیونو ( د بېلګې په توګه اکسیومونه( تل رښتیا ویناوې)  یا پوهنیزه هیوپوتېزو)، او یوې پسې وینا بلې لور ته، خوندیونو، جوړه ده. داسې جوړښتونه ( سم اندیزې) پایونې یا ښونبنسټ ( د ښونې لاملون) هم بلل کیږي. په پښتو کې پایونې او خوندیونې منځ کې تل  ډېر له دې ویونو سره پیلیږي:  له دې امله، ځکه چې، داسې چې، یا د دې په بنسټ.

سړی دلته د سم او نا سم لاس ته راوړنو په منځکې توپیروي ( لاندې دې هم وکتلشي) . داسې توپېرونې په سماند کې د زړي په پرېپوهېدنو ده، سړی کړی شي سماند له ټېک سمو لاس ته راوړنو پوهنو څخه وبولې.

– په دویمه موخه د پای لاس ته راوړنې په توګه دا یوه  د یاد ژبني جوړښت، داسې په نامه د سمې پایونې  برخه وبولو. د دې لپاره سینونوم یا ورته پایونه یا پایغونډله هم دي. په رېتوریک Rhetorik  ( د خبرو هنر)   پایونه په ټوله کې د خبرو پایونې لپاره هم کارول کیږي.

– دریمه پایونلاس ته راوړنه د پسېفکرکونې لاس ته راوړنې په څېر هم بلل کیږي، نو ( ډېرپل په پل) له لاس ته راوړنو یا د یوې ښوونې سرته رسول. دا لاس ته راوړنې کېدی شي بې له د مخه پرې فکرکونې کلتوري، ټولیز او دیني تکیه بنسټنیونو څخه هم لاس ته راوړلشي.

په اېنفورماتیک او ستاتیستیک کې پایونلاس ته راړنو ته اېنفرنڅ inference وایي، په ځانګړې توګه اېنفورماتیک کې. چې اوتوماتي کوي، داپه دې پرېپوهېدنه، چې له کمپیوتر ملاتړ کيږې او د اېنفرنڅ ماشین له لارې راوېستل کیږي.

سم اندیزه پایونه د لاس ته راوړنې غشي => سره په نخښه کیږي.

منځپانګې خوندیونه

۱ – د سم اندیزې پایونې ډولونه.

۱.۱ – بېلګې

۲ – د یوه پایلاس ته راوړنې سموالی

۱ .۱ – لومړې نږذېوالی

۲ . ۲ – ټیکاو

۲ .۳ – په فورمال لوجیک کې یې سموالی

۳ – پايلاس ته راوړنه

۴ – دا هم وګورۍ؟

د سم اندیزې پایونلاس ته راوړنه

ساده کتنه:   A=>B  ( لوستل: له A څخه  B لاس ته راځي) لار ( قاعده) ده ، A  شرط او B   نتیجه

لوستل له A  څخه B  لاس ته راځي یا  که A  باور ولري، نوB   باور لري.  یا لنډ: که  A  ، نو B .

د سم ادیز ې پایونې درې ډولونه سره توپیروو: Deduktion, Induktion او Abduktion.

په ویناسم اندیز همداسې سیلوګییزې syllogistischer( نږدې: ښونبنسټ، دلیل، خو دا یو اوږدې سم اندیزې خبرې دي)  کتنډولونو کې د یوې ټولیزې لارې اړیکو  دا درې بېلابېل حالتونه څېړل کیږي، د یوه یا ډېرو حالتونو، او د دې حالت  Subsumtion  ( چې یوه کلمه د بلې کلیمې لاندې ترتیبیږي یا ورزیاتیږي) د قانون یا لار لاندې کره کول. د دې پاویونډولونه په دې کې سره توپيریږي، چې له دې درې توکو څخه یو یې د نیونې رول لوبوي او کوم یو یې د لاس ته راوړنې یا نتیجي رول.

په ورځني سیلوکیستیک  کې دا درې غونډلې تل د  یوې  پورته – یا د مخه کلیمې یوې منځ کې کلیمې او یوې او یوې د دوي لاندې یا برخکلیمي دي. د دې روښانونه د یوه Kausalität په موخه د یوه قانون یا  لارې په څېر داسې څه ستونځمنه ده.

• Deduktion دېدکشن د قانون یا  لار او سبزومشن پرحالت باندې یوه پایونه ده
• Induktion د (ډېرو) حالتونو او سبزومشن د منځنۍ کلیمې لاندې پر ټولیز لار یا قانون باندې پایونه ده.
• Abduktion د قانون یوه حالت سبزومشن پایونه ده.

له دې یواځې ابدکشن سم اندیز اړ دی، اېندکشن او ابدکشنونه ډېر وخت یواځنۍ لاس ته راوړنه نه لري او کړی شي،، نږدې،، وي، هغوي دا کرکتریستیک ( خویوالی) نه لري، چې د نیونې له رښتیاوالي ډاډه د نتیجې یا لاس ته راوړنې پاویونه وکړی شي. ابدکشن ته دا هم ورزیاتیږۍ، چې سملاسي پوښتنه، چې کومه لار سړی د دوېمې نیونې لپاره ټاکي، چې د دې پایونتګلار ځانګړی توان انځوروي، په دې ترڅ کې چې ایدکشن لپاره دا غوره ده،  وپوهېږو، چې په کومو خويونو( لاندې یا پسې کلېمه)  سړی  ټولیزه – یا عمومي کولی شي او ایا دا ټولیزه شوې لار  د دواړو  دې منځنۍکلیمې او پورته یا د سر کلمیمې منځ کې موخه وره خوندیونه ورکوي.

داسې دا لاندې راوړې بېلګې د یوه ،، بریالي،، ایندکشن لپاره غوره دي، چې سړی نیسي، داسې چې یو موټر د یوه موټر په څېر د ټاکلو قوانینو یا لارو او د دندو میکانیزم لاندې دی،  او دا نه د یوه ټاکلي مودل لپاره باوري دي. دا ټولیز قوانین د بېلګو حالتونو کې یواځې همغو شرایطو لاندې ( ceteris paribus ) باوري دي.

بېلګې:

               که سړی په موټر کې په ودروني Bremse پښه کيږدي

               تلنه ورو کیږي

              د دې موټر ودرونې باندې پښه کښېښول کیږي.

دېدکشن    دا موټر خپل تګ ورو کوي

                 دا موټر خپل تګ ورو کوي.

                 د دې موټر د درونی کښېکاږل کیږي

ایندکشن      که د یوه موټر درونی کښېکاږل شي،

                  تګ ورو کیږي

                 دا موټر خپل تګ ورو کوي.

              که څوک د موټر دروني کېکاږي، موټر ورو کیږي

ابدکشن    د موټر  دروني به کښېکاږل شوی وي

د یوې پایلاس ته راوړنې سموالی:

د وینا a او b او هرې له دې لاس ته راغلو ویناو i  او o  په منځ کې مخامخوالی. د یوې سم اندیزې څلورۍ په څېره کې

Konträr مخامخ. یو بل ته مخامخ ځای په ځای شوي، یو بل سره ناهم اندیز

بېلګه:  ،،موږ په دې ټکي کې سره هم اندیز نه یو یا سره مخامخ اندیز یو، یا سره مخامخ یو،،. سره بېلابېل اندونه لرو.

Subkonträr : روښانه ونه یې: سبکونترېر په فورمال سم اند کې غونډلې یو له بل سره په سبکونترېرو اړیکو کې سره ځای په ځای دي، چې دواړه غونډلې په همغه وخت کې سمې یا رېښتیا، نه مګر په همغه وخت ناسم کېدی شي (څلورۍ، سماندیز).

د ېېلګې په توګه: ټوټه هو کونیزه  پرېکړه (قضاوت): یو څو S اېس  P دي، او ټوته ایز ردونپرېکړه ( قضاوت) یو څو S په پرېکړه کې  P نه دي(( ځنې کسان سپینپوستي دي، ځنې نه)

Konträr, subkonträr, konzradiktorisch, subaltern

کوتنرادېکتوري( خویویي: پخپله ردونکې)  Das kontradiktorisch په دې پرېپوهېدنه چې  ،، ځانرودونه یا د ځان مخامخ،،  او کېدی شي په بېلابېلو موضوعاتو وکارول شي ….. ځانردونې ویناوې(کوتنرادېکشنونه هم) په سم اند کې ویناوې دي، چې دا په خپله دننه کې مخامخوالي کې پخپله ناسمې دي. د وینا وینا ځانګړې برخې یو بل ردوي. زه روغ او ناروغ یم.

هغه د موږ د کلي خلک هم وایي، چې : ښه یم، خو ښه هم نه یم.

Subalternität  ( د ټيټ نظیم، د ټيټې درجې) په کم ارزښت کتنه، ورته کښته کتنه ، ناخپلواک

 لومړۍ نږدېونه

په لومړۍ نږدېونه کې سړی کړی شي ووایي، چې یوه پایلاس ته راوړنه سمه یا باوري ده، که دا ناشوني وي، چې نیونه دي رښتیا وي، خو لاس ته راوړنه یې ناسمه ده کلکه یې فرمولیکول: له رښتیا ټیک  رښتیالاس ته راځي.

یوه بېلګه:

– نیونه: ،، ټول انسانان ننګرهاریان دي،،. ،،سوکراتس یو انسان دی،،

– لاس ته راوړنه: ،، سوکراتس د ننګرهار دی،،

په څرګنده توګه دلته یوه نیونه ناسمه ده، لکه څنګه یې چې لاس ته راوړنه. بیا هم د یوې پایونې رښتیاوالی په حقیقت کې د نیونې په رښتیا والي پورې نه دی تړلی، پورته پایونه باوري ده، ځکه چې، که نیونه رښتیا وی، لاس ته راوړنه به هم رښتیا وی.( که په حقیقت کې ټول انسانان د ننګرهار وی، نو سوکراتېس به هم د ننګرهار وی، ځکه چې هغه یو انسان دی.) نو د یوه باوري پایونې نیونه هم رښتیا ده، ځکه چې پایونلاس ته راوړنه هم رښتیاده. که لږ تر لږه یوه نیونه ناسمه وي، نو کېدی شي پایلاسته راوړنه رښتیا او هم نارښتیا وي. یوه بېلګه د یوه پایلاس ته راوړنې لپاره، چې  له یوې ناسمې نیونې او یوې سمې پایلاس ته راوړنې سره به وی:

– ،،ټول انسانان يونانیان دي،، ، ،، سوکراتس یو انسان دی،،

– پای لاس ته راوړنه: ،، سوکراتېس د یونان دی،،.

د دې دلته انځورشوې کلیمې سره د ساذه پوهېدنوالي،، له رښتیا ټیک رښتیا لاس ته راځي،، کېدی شي د توپیرېدونکو شننو لپاره ځای ولري.

سره د ساده والي کېدی شي دلته انځور شوې پای لاس ته راوړنې ،، له رښتیا ټیک رښتیالاس ته راځي،، د توپیرېدونکو شننو لپاره ځای وي. د توپيرېدونکو ښونبنسټونو همداسې د بنسټښوونو توپیرېدونکي ډولونه له دې سره احساسي او هم فلسفي نایواندوالی و باوريوالي ته رامنځ ته شي. بېلګه دې ډبل نه والی ( پایونه له ،، نه نه وریږي،، څخه و ،، وریږي،، ته)  وي او پایونه د یوه ټول- په یوه شتونوینا  ( پایونه له ،، ټول چرګان سره دي،، په ،، سره چرګان شته،،) بلل کیږي، چې دوي د یوې سمې وینا د کلیمو پوهنتوان ،،نه،، او ،، ټول،، باوري یا د نه باوري په توګه راوړل کېدی شي.

Präzisierung نوره روښانونه

سړی کړی شي د سموالي کلمه داسې نوره هم روښانه ( د ځانګړنو سره) وڅېړي، که سړی د سم اندیزو او ناسم اندیزو ویېنو په منځ کې توپیر وکړي. سم اندیزې ویېنې یا افادې ویناتړنې (Junktoren)  دي لکه ،، او،، ، ،، یا ،، او ،، نه ،، ، له کومو یا هغو سره  چې یوه یا ډېرې ویناوې سره یوې نوې وینا ته تړل کیږي، همداسې کوانتورونه Quantoren یا د څومره والي ښوني لکه ،، د ټولو لپاره،، ، ، ،، ټول،، ، ،، هر ( داسې په نامه ټولکوانتورونه) او  ،، د ځنو لپاره،، ،  ،، یو څو،، ،  ،، شته یا شتون لري،، ) داسې په نامه شتونکوانتورونه Existenzquantoren ، بل ډول ویېنې ناسم اندیزې بلل کیږي. یو ښونبنسټ یا دلیل یا لامل باورې دی، که دیوه یا ډېرو ناسم اندیزو ویېنو کې داسې ځای په ځای کونه راشي، په کومو کې چې نیونې رښتیادي، او لاس ته راوړنه رښتیاکوي( پوره کوي). که په پورته  ناسم اندیزه ویېنه ،، ننګرار،، په ځای ،،مړه کېدونکی،، ( مرګونی او بل ډول نه راځي،،؟،،) او د ،، انسان ،، په ځای ،، یونانی ،، کېږدو، نو لاس ته راوړونه یه یې وي:

– نیونه: ،، ټول یونانیان مړه کېدونکي دي،، ،  ،، سوکراتېس یونانی دی،،

– سوکراتېس مړکېدونکی دی،،.

دلته د واړه نیونې رښتیا دي، په همداسې لکه پایلاسته راوړنه. کړنیز یا د کړنو له مخې په دې حالت کې  د ځای په ځای کونو ناسم اندیزې ویېنې نه شې کېدی، چې دواړه نیونې رښتیاوي، لاس ته راوړنه دې یې نارښتیا وي. له دې یو ازماېښت هم راکوي، چې د یوه پایلاسته راوړنې ناباوریوالی وښایو: د یوې ناسم اندیزې کلیمې بدلون  ورکړه، کومه چې نیونه رښتیا کوي، خو لاس ته راوړنه ناسمه. د دې لپاره د بېلګې په توګه رواړل کیږي نا باوري ښوونبنسټ یا ښونه:

–  نیونه: ،،ځنې ننګرهاریان شینواري دي،، ، ،، ځنې نګرهاریان مومند دي،،

لاس ته راوړنه: ،،ځنې شینواري مومند دي،،

دلته دواړه نیونې سمې، خو پای لاس ته راوړنه نسمه ده.

په فورمال سم اند کې ټیکوالی Korrektheit in der formalen Logik

د یوې پایلاس ته راوړنې ټیکوالي په یوه نور ټیک او ټولیز کرکتریکولو فورمال سم اند هڅیږي. د پیداېښتي ژبې یو ستر پيچلوالي او ډېرګونوالی( په یوه نظم یا ترتیب کې چې د یوې ډېری یو توکی د بلې ډېرۍ په ډېرو تو کو څېره یا تنظیم شي. دا دې د فنکشن یا څېرونې سره نه بدلیږي، هغه یواځنی یا یوګونی دی، دا په دې پرېپوهېدنه، چې د یوې ډېرۍ یو توکه پهبله ډېرۍ کې یواځې یوه څطره لري) له امله، چې د پیداېښتي ژبې  وینا وې  د کره پېژند لرلې فورمال ژبې وینا باندې واوړي. په دې فورمال شیانو بیا یوې رابېلېدنوړواليیزه کلمې ته یو پېژند ورکوي، چې ډېره له یوې نخښې سره په نخښه کیږي. د دې هڅېدنهپهدې کې ده، چې ټيک هلته د دوه فورمال سیانو  یو رابېلېدوړوړوالي  اړیکې شتون لري، چې پیداېښتې ژبنیز جوړښتونه، چې دهغو ژب-اړونه انځوروي، یو له بل لاس ته راځي یا یو له بل ورکوي.

د رابېلېدوړوالي کلمې پېژند  د پایونلاس ته راوړنې له لارې  او پهورکړلشوي حالت کې د امسیومونو له لارې کره کیږي او کالکیو بلل کیږي.

.پایونتلنلار:

پایونتلنلار په بېلابېلو متودونو  په بېلابېلو چاپېریالونو کې  کارول کیږي، د بېلګې په توګه قضا – سیلوګیزم، ناجګتيټېدونکي – یا نه مونوتون پایونه او نور