یادی از محمود طرزی، علم بردار نهضت بیداری و استقلال کشور

محمودطرزی ، پسرسردار غلام محمدخان طرزی، ابن سردار رحیمدادخان ابن سردار پاینده خان بارکزائی ، صاحب مطالعات وسیعی در ادبیات وحقوق و سیاست و اجتماعیات و مبادی علوم طبیعی بود و برزبانهای ترکی، عربی،اردو، فرانسوی، پشتو و دری دسترسی داشت. افزون براینها شاعر توانا و نویسنده چیره دستی نیز بود.

طرزی پس از بازگشت به کابل در۱۹۰۵، نخست به عنوان رئیس دفتر ترجمۀ امیر حبیب‌الله (۱۹۰۱-۱۹۱۹م) مقرر شد و به ترجمۀ نظامنامه‌ها از زبان ترکی به فارسی پرداخت. در این زمان بود که دو دختر محمود طرزی به عقد نکاح دو پسر امیر حبیب‌الله درآمدند و شهزاده عنایت‌الله (١٨٨٨-١٩٤٦م) و شهزاده امان‌الله (۱۸۹۲-۱۹۶۰م) دامادهای طرزی شدند. بدین ‌ترتیب وی جای پای محکمی در دربار یافت و با استفاده از چنین امکانی وی نشریۀ سراج‌الاخبار را در کابل منتشر کرد.مضمون مهم سراج الاخبار:پیروی از ترکان جوان و ناسیونالیسم آمیخته با پان ‌اسلامیسم و مبارزه با استعمار بود. اما علاوه بر آن ترویج معارف، مجادله با خرافات و توجه به زبان پشتو هم از اهداف عمدۀ آن به شمار می‌رفت.

از مطالعه سراج الاخبار واضح معلوم مى شود که طرزى تمام خرد و تجربه و دانش و اطلاعات و آگاهى هاى خود را براى تجلى قدسيت وطن و حب وطن و دانستن قدر و قيمت وطن و حفظ و حراست وطن و تحريک حس وطن پرستى و حصول استقلال در جوانان افغان بکار برده است و تا ميتوانست مى نوشت و ميگفت :

چـو گشت حـب وطــن، جاى در دل ملت

عــدو به لـرزه فتد، ميشود هـلاک وطن

وطن به حب وطن قايمست وهم محفوظ

کــه هست حب وطن تير سهمناک وطن

بحـفـظ وحـب وطن لحظه یی مشو بيباک

بـنـوش بـاده ی حـب وطن ز تــاک وطــن

زحق نيـــاز کـــند عـاشق وطــن” محمود”

کــــه دشمــنان وطــن باد زيرخاک وطـن

دانشمند افغان داکتر کاظم در یکی از مقالات ممتع خود مینگاردکه:«طرزی شخصیت چند بُعدی تاریخ معاصر کشور، تنها روزنامه نگار نبود، بلکه او اندیشمند، نویسنده، شاعر، مترجم، سیاست گر، دولتمدار ومعرف ادبیات مدرن بود ؛ فراتر ازهمه او شخصیت مبارز، بیگانه ستیز، متجدد و تحول پسند بود. آثار قلمی او که زینت آرای صفحات پربارسراج الاخبار بود، برای یک دهه تقریبا درشبه قاره هند و سرزمین های آسیای میانه دربین عناصر وحلقه های آزادی خواهان ً و مبارزان دست بدست میگشت و منبع الهام درمبارزات سیاسی واجتماعی آنها درجهت رسیدن به آزادی و عدالت اجتماعی محسوب می شد. محمود طرزی که در واقع یک مکتب اندیشه و تفکر بود، در طول دودهه پس ازبرگشت خود از ترکیه عثمانی به وطن، نفوذ زیاد بر دربار وارد نمود. او نظریات خود را ضمن موضوعات مختلف دربارۀ آزادی ملی، علوم، انکشاف تکنالوژی، اتحاد مسلمانان، کسب دانش و نقش زن در حیات فامیلی، اجتماعی و تعلیم و تربیت درسراج الاخبار از۱۹۱۱ تا۱۹۱۸ منعکس ساخت. او درکار خود تنها نبود، بلکه اسماء رسمیه خانم اوبرای نخستین بار مجله “ارشاد النسوان” را منتشر کرد و دخترش ملکه ثریا با تأسیس “انجمن حمایت نسوان” بار اول نهضت زنان را درکشور پی ریزی نمود . او به دو شهزاده که دامادانش بودند، درس و تعلیم میداد و یکی ازآن شهزادگان ـ شاه امان الله غازی وقتی به پادشاهی رسید، راه استاد را در پیش گرفت و در روز اول سلطنت خود داعیه استقلال کامل کشور را از تحت الحمایگی انگلیس بلند کرد و به آن هدف بزرگ با آغاز یک مانور نظامی، اما از راه دشوار سیاسی که درآن علامه طرزی نقش مهم داشت ، نایل آمد.»( داکترکاظم، نگاهی مختصر به سقوط وعروج خانوادۀ سردار یحیی خان(بخش۹۴)،سایت افغان جرمن آنلاین)

پسرعلامه طرزی، عبدالوهاب طرزی میگویدکه ،اگرچه در دورۀ چهل واندسالۀ حکمرانی نادری، ذکرنام محمودطرزی درنشرات وطن منع قرارداده شده بود، مگرمحققین ونویسندگان خارجی راجع به اوضاع اجتماعی وسیاسی وتاریخی وزبان شناسی وارکیولوژی افغانستان یک سلسله تحقیقات وتتبعات بسیار ارزشمندی نموده انتشاردادند.ودربارۀ شخصیت علمی وسیاسی محمودطرزی ونقش برازندۀ وی درانکشاف مفکورۀ های نهضت وترقی افغانستان وبیداری شعور ملی ومجادلۀ قلمی اش در راه حصول استقلال وطن، رسایل وکتب علیحده نوشته اند.از آنجمله مؤرخ امریکائی، پروفیسور گریگوریان،مولف کتاب «ظهور افغانستان معاصر» یک فصل را وقف (سراج الاخبار) و فعالیت های ادبی وفکری محمودطرزی نموده در آغاز آن اظهار میکند :

« درحالی که درغرب راجع به حرکات بیداری فکری ونهضت های ملل شرق از طرف دانشمندان غرب تتبعات وتحقیقاتی صورت گرفته ، چطور شده است از نام محمود طرزی که اولین علم بردار نهضت بیداری وطنش بوده ونشرات “سراج الاخبار”ش در این راه مانند مشعل فروزانی راهنمایی میکرد، کمتر بحثی بمیان آمده است؟ ولی سبب آن اینست که تا همین نزدیکی ها از تتبع ومطالعه در بارۀ مسلک ومفکوره های محمود طرزی عمداً خود داری میشد.»(عبدالوهاب طرزی ، شرح زندگی محمود طرزی از ۱۸۸۲-۱۹۱۹ ؛ به اهتمام وحید طرزی،ص۲-۳)

عبدالوهاب طرزی، از رسالۀ پروفیسورلوئی دوپری مورخ امریکائی،یاد میکند که تحت عنوان «محمودطرزی، وطن پرست فراموش شده» نوشته شده ودر آن گفته است:« کم وقت اتفاق می افتد که شخصی قبل از وقت و زمان خود به وجود آمده است وافکار او را زمان آینده درک کرده است. اینک محمود طرزی ، یکی از تعداد کمی افغانها بود که به ماورای سنت قبیلوی زمان خود نظر انداخت، خواب یک دولت ملی افغانی را میدید.» (عبدالوهاب طرزی ، شرح زندگی محمودطرزی ،ص۴)

افغانستان شناس مشهورامریکائی پروفیسرلودویک ادمک، در مورد محمود طرزی مینویسد: “محمود طرزی از جنبش های اسلامی واتحاد وهمبستگی قاطبه مسلمانان بحیث یک منبع قدرت برای عالم اسلام طرفداری میکرد وشخصاً با سید جمال الدین افغانی بزرگترین علم بردار جنبش اتحاداسلامی وآشنا ساختن مسلمانان به حیات معاصر وبیداری، شناسائی داشت.” نویسنده می افزاید که” محمودطرزی ،یک شاعرظریف وخوش طبع ویک فیلسوف خردمند دارای بنیه ضعیف ولاغر بود. چنان پنداشته میشد که طرزی قبل از وقت ظهورکرده باشد. اوصلاحات اجتماعی را به کمال صلح پسندی وارامش مطالبه میکرد. او از استبداد واستعماربد می برد وبصورت عموم از مخالفین سرسخت استعمار انگلیس بود.” (لودویک، ادمک،روابط خارجی افغانستان درنیمه اول قرن ۲۰،ص۱۰)

طرزى عقيده داشت که:” کسى که وطن خود رادوست دارد، دين خود را دوست دارد و کسى که دين خود را دوست دارد وطن خود را دوست دارد و وطن خود را گرامى ميدارد. به نظر طرزى « ناسيوناليزم، اصلاحات اسلامى، عصرى سازى، پان اسلاميزم و پان آسيائيزم و ضد امپرياليزم بايد در اصلاحات قرارگيرد.» ( رياتالى ستيوارت، آتش در افغانستان،ترجمه کوهسارکابلى، ص ٢٠٣)

و درجاى ديگرى طرزى ميگويد : ” وطن شجراست، ملت ثمر، وطن چشم است، ملت نظر، وطن مزرعه است، ملت محصول، وطن خزينه است، ملت نقود آن. پس چنانجه شجربى ثمر، ديده بى نظر، کشتزار بى حاصل، خزينه بى معامل از نفع مبراست، کذالک وطن بى ملت و ملت بى وطن نيز از همه چيز معراست.” (داکتر روان فرهادی،مقالات محمود طرزى در سراج الاخبار، ص ٢٨٢، ٣٣٤)

بدون ترديد، انتشار پيگير و هدفمند سراج الاخبار انقلابى در مطبوعات و مسلک روزنامه نگارى ایجاد و شور استقلال طلبی را در اذهان و افکار جوانان و تحول طلبان و وطن پرستان زنده ساخت که نتيجه و ماحصلش همان احياء جبش مشروطيت و استقلال کامل سياسى کشور است .

روح این مرد بزرگ،استاد ورهبرفکری آزادیخواهان واستقلال طلبان وبانی نهضت تجدد واستقلال کشور شاد ویادش همواره گرامی باد!