پدې وروستيو کې د افغانستان د خپلواکۍ پر اتل ستر غازي امان الله خان د کفر او بې دينۍ د فتوا بيا تازه کول او هغه ته سپکې سپورې ويل يوځل بيا وښوده چې د افغانستان د خپلواکۍ، پرمختگ او ټولنيز عدالت دښمنان نن هم د هغه د شخصيت له تروره لاس ندې اخيستې او د هغه د وفات نه څه باندې ۵۷ کلونه وروسته هم هغه د خپلو سترگو اغزې گڼي، او د هغه څخه غچ اخيستلو ته دوام ورکوي .
زه نه غواړم چې دغازي امان الله خان د شخصيت په مختلفو ابعدادو او دهغه د شخصيت د ترور په مختلفو انگيزو او ادرسونو څه وليکم ، خو غواړم د افغانستان د معاصر تاريخ مينه والو ته د تاريخي اسنادو او شواهدو پر بنسټ يو څه داسې لنډ معلومات وړاندې کړم چې نه يواځې په هيواد کې دننه، بلکې د نړۍ په اسلامې هيوادو کې د هغه دينداری، عظمت او لوړاعتبار ته د مخورو مذهبي عالمانو، رښتينو روحانيونو، او د مشهورو اسلامي ټولنو د مشرانو د ژور احترام او ارادت څرگندونه کوي .
د خلافت مقام ته د کانديد او اسلامي نړئ د خليفه د لقب وړانديز
غازى امان الله خان نه يواځې داچې د انگريزانو سره په جگړه کې د برياليتوب نه وروسته ديوه داسې اتل په توگه چې د انگريزي زبرځواک لکۍ يې ورټوله کړې وه، شهرت ته ورسيد، بلکې د انگريزانو په مقابل کې د خپلو نشنلستی او پان اسلاميستی پاليسيو او اقداماتو له امله د اسلامي نړۍ د ستاينې او خاص احترام وړ هم وگرځيد.
هغه په ځانگړې توگه د عثماني خلافت تر ړنگيدو وروسته هڅه وکړه تر څو د هندوستان او ترکستان د مسلمانانو زړونه نور هم لاس ته راوړي، او د خلکو د ملاتړ په ترلاسه کولو سره يې نه يواځې په افغانستان، بلکې د عثماني خلافت د سقوط نه وروسته په بريتانوي هند او منځنۍ ايشيا کې د خلافت مقام ته د کانديد په توگه وړانديز وشو(۱). د هغو کسانو په ډله کې چې نومونه يې د اسلام د خليفه په توگه ياديدل، پر غازي امان الله خان سربيره دوه نور کسان د مصر پاچا شاه فواد او د مکې شريف حسين وو.
په کابل کې د هغه وخت د هندوستان د مؤقت جلاوطنه حکومت صدراعظم مولوى برکت الله په وينا، د خلافت مقام ته د افغانستان د پاچا امان الله خان او د مصر د شاه فواد ټاکل کيدل د شريف حسين د موضوع په شان د خنډونو سره نه مخامخ کيدله (۲). انور پاشا، چې غازي امان الله خان ورسره مرسته کوله، هم د دغه شان فکر ملاتړ کوو. د مسکو سره په تماس کې هندي انقلابيونو هم د غازي امان الله خان نوماندي تائيدوله . د خلافت دا موضوع دومره مخکې لاړه چې د هندوستان په ځينو جوماتونو کې خطبه هم د «اميرالمؤمنين امير امان الله غازى» په نوم لوستل کيده. دغه مسئلې انگريزان دومره ويرولې وو چې د ځينو ليکوالو په وينا د اماني دولت په رسميت پيژندلو ته اړ شول (۳) .
د ۱۲۹۹ ميلادي کال د وري د مياشتې په ۲۷مه نيټه کله چې محمود طرزي او د افغانستان د صلحي د هيئت غړو د منصوری (ميسوري) په جامع جومات کې د جمعې لمونځ ادا کوو، نو يو شمير خلک راټول او د جومات امام په خپله خطبه کې غازي امان الله خان ته دعا وکړه او وروسته بيا د منصوری خلکو تصميم ونيوو چې د «امانيه» په نوم يو جومات جوړ کړي او د تهداب تيږه يې د افغانستان خارجه وزير، محمود طرزی کيږدي (۴).
علامه اقبال لاهوری خپل د “ پیام مشرق” کتاب، چې د آلماني شاعر گويته د ديوان په ځواب کې ليکل شوې وو، د افغانستان د خپلواک دولت مشر اعلىحضرت امان الله خان حضور ته وړاندې کړ. د فارسي ژبې يوه بل شاعر محمد حسن وحيد هم چې په وحيد دستگيری مشهور ؤ ، او د ايران يومشهور شاعر او ويناوال وو، په «چکامۀ اتحاد اسلامي» کې غازي امان الله خان وستايه .
د بريتانوي هند د آرشيف دمحرمانه اسنادو څخه څرگنديږي چې د انگريزانو حکومت په ويره کې وو چې ښائي امير امان الله خان د افغانستان، پارس، بخارا او ترکستان د مسلمانو دولتونو د يوه فدراسيون د جوړيدو او د هغې د سلطان يا حتی خليفه کيدو هيله ولري . بريتانيا په ١٩٢٠ کال کې ډيره هڅه وکړه چې ددې کار مخه ونيسي، ځکه چې په دغه مقام د غازي امان الله خان په ټاکل کيدلو سره هغه د هندوستان د مسلمانانو په منځ کې د اتل او قهرمان په توگه پيژندل کيدو . (۵)
په افغانستان کې دننه هم صدراعظم سردار عبدالقدوس خان (اعتمادالدوله) او يو شمير نور کسان د دغه نظريې ټينگ ملاتړ کوو، چې غازي امان الله خان د مسلمانانو د خليفه په توگه وټاکل شي .هغه په هماغه لومړي سر کې ديوه ليک په ترڅ کې دا موضوع د هنري دابس سره شريکه کړې وه . د می په مياشت کې دابس د ميسوري څخه په يوه ټلگرام کې وليکل چې محمود طرزی د خليفه په توگه د غازي امان الله خان د پیژندل کيدو د لارې د هوارولو څرگند پلويتوب کوي .
د خلافت مقام ته د افغانستان د پاچا د وړانديز موضوع په ۱۹۲۰ م کال کې د باکو په کنگرې کې هم وڅيړل شوه ، او د يوه رپوټ له مخې پدې کنفرانس کې سلطنت او خلافت سره جلا او د افغانستان امير ته د خلافت د مقام وړانديز وشو.(۶)
د ۱۹۲۰ کال د نومبر په مياشت کې جمال پاشا، د ترکيې د يووالي او پرمختگ د کميټې يو غړې، د يوه خاص ماموريت دپاره چې د خلافت مقام ته د غازي امان الله خان د کانديدولو له لارې د افغانستان پلازمينه د پان اسلاميستی فعاليتونو په مرکز بدل کړي، کابل ته ورسيد، او دې مفکورې د کابل د سترو روحانيونو ملاتړ هم ترلاسه کړ . د هندوستان په شمال غربی ايالت کې د انگريزانو د جاسوسۍ او اطلاعاتو دفتر په نږدې وخت کې د هغې خصوصي کتنې په هکله خبر ورکړ چې دحضرت شمس المشايخ فضل محمد مجددی اوجمال پاشاه تر منځ ترسره کيږي او زياته يې کړه چې پدې هکله د تگاو ملا د خلکو د نظرياتو ارزونه کوي.(۷).
د يوې بلې خبرتيا له مخې، د ۱۹۲۰ کال د نومبر په ۱۹مه نيټه د شوربازار حضرت صاحب (شمس المشايخ) د کابل په ستر جامع جومات کې اعلان وکړ چې «د افغانستان امير مونږ ته يواځينې راپاتې ځانگړې، خپلواکه، مسلمان واکمن دئ . هغه اوس د اسلام سروال دئ او د نړئ مسلمانان بايد هغه ته د خليفه د لقب مبارکي ورکړي . مولوى برکت الله هم حاضرينو ته وينا وکړه، او دغه وړانديز يې تائيد کړ . (۸)
دهند دلويي وچي مسلمانانو خو لا غازي امان الله خان د شافعی مذهب د ستر امام حضرت امام فخرالدين رازي )رح) سره مقايسه او په يوه ليکه کې ودرولې دئ :
چو مسلم علم دين ورزيد امام فخر رازی شد
ولی چون درعمل کوشيد امان الله غازی شد
د خلافت د مقام د وړانديز نه منل
سره لدې چې د افغانستان روحانيونو او د هندوستان د خلافت د غورځنگ مشرانو غوښتل چې د افغانستان پاچا، غازي امان الله خان، د هغوې مشري په لاس کې ونيسي، هغه د نومبر په په ۲۳مه نيټه په دربار کې په ښکاره اعلان وکړ چې د خلافت موضوع په ټولو مسلمانانو پورې اړه لري، او په عمومي توگه د نړۍ ټول مسلمانان بايد پدې هکله تصميم ونيسي. هغه همدا راز زياته کړه چې د يوه داسې ستر مسئوليت په غاړه اخيستلو هيڅ ډول اراده نه لري . پدې دربار کې جمال پاشا، لوړپوړي ملکي او نظامي چارواکي، برکت الله او عبدالرب [په کابل کې د هندوستان د مؤقت حکومت مشران] هم حاضر وو. (۹)
سره لدې چې غازي امان الله خان په څرگنده د خلافت د مقام وړانديز رد کړ، انگريزانو بيا هم د افغانانو سره د هندوستان د نشنلستانو د احتمالي ائتلاف نه ويره درلوده. د بريتانوي هند حکومت پدې هکله په لندن کې د هند دچارو دپاره خارجه وزير سره داخبره شريکه او ټينگار وکړ چې «تر دې زياد بايد د [مسلمانو] د خليفه په توگه د امير [امان الله خان] په ټاکل کيدلو سترگې پټې نکړو. لازمه ده چې د هندوستان دپاره د خلافت مقام ته د هغې د ټاکل کيدو په عواقبو ژور فکر وکړو» (۱۰).
(پای)
ماخذ
- Poullada, L. B. (1973) Reform and Rebellion in Afghanistan، ٤٧ مخ.
- هاشمى، سيد سعدالدين (٢٠٠٤)، نخستين کتاب در باره جنبش مشروطيت خواهی در افغانستان، ص١١٧ (به حوالۀ مولوى برکت الله، خلافت، لندن ص ٥٨) .
- هماغه ځاې ، (دآقابکوفپه حواله، ٧٥ مخ)
- د بريتانوي هند د آرشيف محرمانه اسناد، د شمال غربي سرحدي ايالت د استخباراتو د څانگې د ۱۹۲۰ کال د می د مياشتې د شلمې نيټې د يادداشت د دريمې گڼې ضميمه .
- Stewart, Rhea Talley (1973) Fire in Afghanistan، ١٣٦ مخ .
- د بريتانوي هند د آرشيف محرمانه اسناد، L/P&S/20/B288, P261
- L/P&S/10/813, PA 743, NO. 50, Dec. 16, 1920(د بريتانوي هند د آرشيف محرمانه اسناد)
- د بريتانوي هند د آرشيف محرمانه اسناد، L/P&S/20/B288, P261
- هماغه ځاې
- L/P&S/10/813, PA 743, NO. 50, Dec. 16, 1920(د بريتانوي هند د آرشيف محرمانه اسناد)
د دعوت رسنیز مرکز ملاتړ وکړئ
له موږ سره د مرستې همدا وخت دی. هره مرسته، که لږه وي یا ډیره، زموږ رسنیز کارونه او هڅې پیاوړی کوي، زموږ راتلونکی ساتي او زموږ د لا ښه خدمت زمینه برابروي. د دعوت رسنیز مرکز سره د لږ تر لږه $/10 ډالر یا په ډیرې مرستې کولو ملاتړ وکړئ. دا ستاسو یوازې یوه دقیقه وخت نیسي. او هم کولی شئ هره میاشت له موږ سره منظمه مرسته وکړئ. مننه
د دعوت بانکي پتهDNB Bank AC # 0530 2294668 :
له ناروې بهر د نړیوالو تادیاتو حساب: NO15 0530 2294 668
د ویپس شمېره Vipps: #557320 :
Support Dawat Media Center
If there were ever a time to join us, it is now. Every contribution, however big or small, powers our journalism and sustains our future. Support the Dawat Media Center from as little as $/€10 – it only takes a minute. If you can, please consider supporting us with a regular amount each month. Thank you
DNB Bank AC # 0530 2294668
Account for international payments: NO15 0530 2294 668
Vipps: #557320
