لنډيز

د افغانستان اوبه په پنځو حوزو وېشل شوې دي، چې څلور هغه يې فرامرزي يا له نورو هېوادونو سره ګډې حوزې دي. افغانستان تراوسه يوازې د هلمند سيند په حوزه کې له ايران سره د 1973 کال د اوبو د وېش تړون لري، چې له بده مرغه د دغه تړون شتون هم له ايران سره د اوبو د وېش شخړه په بشپړ ډول نه ده هواره کړې او له کبله يې دغه هېواد وخت ناوخت پر افغانستان بېلابېل ډوله فشارونه واردوي. له همدې کبله د ايران په ګډون په څلور واړه حوزو کې له شريکو هېوادونو سره د ګډو اوبو اړوند ستونزو د هواري جدي اړتيا ليدل کېږي. افغانستان د اوبو د کابو ټولو ګډو حوزو په پاسنۍ برخه کې پروت دی، چې له کبله يې د لاندې برخې هېوادونه د دغو اوبو په تړاو خپلې اندېښنې لري؛ دا چې له ګاونډيو هېوادونو سره پر ګډو اوبو شته ستونزو څه اغېزې لرلې، د ګاونډيانو اندېښنې څه دي او دا اندېښنې څومره پر ځای دي، هغه پوښتنې دي چې په دې مقاله کې د افغانستان د اوبو د عمومي وضعيت او له نورو هېوادونو سره د ګډو اوبو د وضعيت د روښانه کولو ترڅنګ يې د ځوابولو هڅه شوې ده. د دغو پوښتنو د ځوابولو لپاره له شته اسنادو او باوري څېړنو او دغه راز ځينو مرکو څخه کار اخيستل شوی. په ټوليز ډول، دا څېړنه ښيي چې له ګاونډيو هېوادونو سره د اوبو د ستونزو يو مهم لامل شته بې‌باورۍ، کمزورې همغږي او د ګډو اوبو د کچې په اړه د کره او دقيقو موادو او معلوماتو نشتون دی او له همدې کبله په ځينو مواردو کې د ګاونډيو هېوادونو اندېښنې هم تر ډېره پر ځای نه دي؛ خو بيا هم له ګاونډيانو سره د ګډو اوبو اړوند شخړو شتون د اوبو پر سکتور خورا منفي اغېزې لرلې او په ځانګړې توګه په دې سکتور کې د نړيوالو ډونرانو د پانګونو مخه يې ډب کړې ده.

کيلي: د افغانستان اوبه، د افغانستان د اوبو حوزې، له نورو هېوادونو سره ګډې اوبه، د ګاونډيو هېوادونو اندېښنې

 

سريزه

افغانستان د هغو هېوادونو په کتار دی، چې له نورو هېوادونو سره ګډې اوبه لري او د نړۍ له 263 فرامرزي يا له نورو هېوادونو سره د ګډو سيندونو څلور هغه يې په افغانستان کې دي.[1] افغانستان د سيمې په داسې نقطه کې پروت دی، چې د ګډو اوبو د حوزو کابو ټولې سرچينې هم په هېواد کې دننه دي او وروسته ګاونډيو هېوادونو ته بهېږي. يوازې د کابل حوزې يوه برخه د پاکستان له چترال څخه سرچينه اخلي. همدا لامل دی، چې له نژدې ټولو ګاونډيانو سره د اوبو د وېش ستونزه هم لري. له ګاونډيو هېوادونو سره د اوبو د وېش ستونزو، له نورو هېوادونو سره پر دوه‌اړخيزو اړيکو، په تېره بيا له دوو ګاونډيانو (ايران او پاکستان) سره ژورې اغېزې ښندلې دي.

له ګاونډيو هېوادونو سره د اوبو د وېش پر موضوع ستونزې داسې مهال دي، چې د بېلابېلو لاملونو له کبله په هېواد کې دننه د اوبو اړتيا او اهميت ورځ تر بلې زياتېږي. له يوې خوا افغانستان د اوبو له پراخو سرچينو سره سره، د سياسي او امنيتي بې‌ثباتيو له کبله له خپلو اوبو څخه پوره ګټه نه ده اخيستې؛ او له بلې خوا په نړيواله کچه د اقليمي بدلونونو له کبله افغانستان هم د وچکالۍ ځپلو هېوادونو په کتار کې دی او دغه وچکالۍ کال په کال زياتېږي. د وروستيو کلونو وچکاليو په ټول هېواد کې د ورښتونو او په پايله کې يې د ځمکې د سطحې د اوبو پر کچه خورا منفي اغېزې کړې دي. دغو وچکاليو د هېواد نژدې نيمايي نفوس په تر 20 ډېرو ولايتونو کې ځپلی او له کبله يې په ډېرو سيمو کې خلک کډوالۍ ته هم اړ شوي دي.[2]

د هېواد خراب اقتصادي وضعيت او د دغه وضعيت په ښه کولو کې د اوبو خورا مهم رول هغه قضيه ده، چې په وروستيو کلونو کې يې د اوبو د مديريت او له ګاونډيو هېوادونو سره د وېش د مسئلې اهميت لوړ کړی دی. افغانستان دا مهال يوازې د برېښنا پر واردولو هر کال مليونونه ډالره ګاونډيو هېوادونو ته ورکوي او کابو 81 سلنه د اړتيا وړ برېښنا له ایران، ازبکستان، تاجکستان او ترکمنستان څخه واردوي.[3] د افغانستان د برېښنا شرکت د شمېرو له مخې، يوازې له 2007 کال څخه تر 2015 کال پورې نژدې يو مليارد ډالره په وارداتي برېښنا لګول شوي دي. په داسې حال کې چې په هېواد کې دننه د اوبو د سم مديريت په صورت کې د اوبو له بندونو څخه د 23 زره مېګاواټه برېښنا د توليد وړتيا شته ده.[4]

په افغانستان کې د اوبو د مديريت شديدې اړتيا ته په کتلو سره، د ملي يووالي حکومت له راتګ وروسته او په تېره د ولسمشر اشرف غني له‌خوا دغې قضيې ته د تېر په پرتله يو څه زياته پاملرنه وشوه. د اوبو د کچې د ټيټوالي ترڅنګ، همدا لامل هم دی، چې له ګاونډيو هېوادونو سره د اوبو شخړو او ناندريو او د اوبو د منصفانه وېش قضيې زور واخيست.

اوسمهال د اوبو پر قضيه تر ټولو ډېرې ناندرۍ د ايران او افغانستان ترمنځ روانې دي. د ايران ولسمشر د 2017 کال د جولای په 3مه، په ايران کې له ګرد او غبار سره د مبارزې/چاپېريال ساتنې په يوه نړيوال کنفرانس کې، چې د 24 هېوادونو د استازو په ګډون جوړ شوی و، په صراحت سره وويل، چې په افغانستان کې د اوبو د زياتو بندونو د جوړولو پر وړاندې بې‌تفاوته نه شي پاتې کېدای. د ده په وينا، «په افغانستان کې کجکي، کمال خان، سلما او نور بندونه د ايران پر خراسان، سيستان او بلوچستان ولايتونو منفي اغېزې ښندي او د دغو منفي اغېزو په اړه چوپ نه شو پاتې کېدای».[5] له دغو څرګندونو څو ورځې وړاندې په هرات کې د سلما بند لس تنه کاريګر د ناڅرګندو وسله‌والو له‌خوا وژل شوي وو، چې طالبانو هم پکې لاس لرل رد کړي وو.[6]  د دغه هېواد د بهرنيو چارو وزير جواد ظريف هم د 2018 کال په مې مياشت کې وويل: «که د هلمند د اوبو په تړاو خبرې پايله ونه لري، هېواد به يې په دې اړه متقابل اقدام او سختګيري وکړي».[7] له دغو څرګندونو څخه موده وروسته يو ځل بيا نوموړي ورته خبره وکړه او ګواښ يې وکړ، چې د هلمند سيند د اوبو د حق ترلاسه کولو لپاره به له ټولو ممکنه لارو کار واخلي.[8]  کوم څه چې د افغان حکومت توند غبرګون يې هم له ځان سره درلود. د افغانستان ولسمشرۍ ماڼۍ د ايران د دغه دريځ په غبرګون کې وويل، چې دا د افغانستان ملي مسئله ده او څوک حق نه لري، چې په دې تړاو څرګندونې وکړي. دغه راز ولسمشر غني د ايراني چارواکو له دغو څرګندونو وروسته په يوه کنفرانس کې ټينګار وکړ، چې ګاونډيان بايد په افغانستان کې د اوبو له مديريت څخه اندېښنه ونه لري، ځکه د اوبو د مديريت د نشتون په صورت کې د اوبو منصفانه وېش هم ناشونی دی.[9]

داسې انګېرنې شته دي، چې له ګاونډيو هېوادونو سره د اوبو پر سر شخړې به په راتلونکو کلونو کې لا ډېر زور واخلي، ځکه له يوې خوا په افغانستان او سيمه کې وچکالي په زياتېدو ده، د اوبو کچه کمه شوې او د کمېدو په لور روانه ده؛ او له بلې خوا د اوبو د کچې د ټيټوالي له کبله هم په افغانستان کې د اوبو مديريت ته پاملرنه زياته شوې او هم په ګاونډيو هېوادونو کې د افغانستان کمېدونکو اوبو پام ځان ته اړولی دی. همدا لامل دی، چې د اوبو د مديريت په تړاو د ملي يووالي حکومت د اوسنيو پلانونو او پرمختګونو پر وړاندې د ګاونډيانو غبرګون هم په زياتېدو دی. د دې ترڅنګ، په لويه کچه هم د اوبو پر سر اختلافات په سيمه‌ييزه او نړيواله کچه مخ په زياتېدو دي.

دا چې د افغانستان ګاونډي هېوادونه له افغانستان سره د ګډو اوبو په تړاو څه اندېښنې لري؟ د دوی دغه اندېښنې د شته قوانينو او توافقاتو له مخې څومره پر ځای دي؟ او له ګاونډيو هېوادونو سره د اوبو د شخړو اغېزې څه دي؟ هغه پوښتنې دي، چې په دې مقاله کې هڅه کوو د افغانستان د اوبو د اوسني او احتمالي راتلونکي وضعيت د روښانه کولو ترڅنګ يې ځواب کړو.

د دغې څېړنيزې هڅې لپاره مو د افغانستان د اوبو او په تېره بيا له ګاونډيو هېوادونو سره د شريکو اوبو اړوند له حکومتي او غير حکومتي معتبرو اسنادو او لومړي لاس موادو استفاده کړې ده. د ځينو کورنيو او نړيوالو ادارو معتبر ژورنالونه او څېړنې او له ګاونډيو هېوادونو سره د اوبو د وېش په تړاو شته مواد مو هم مطالعه کړي دي. د دې ترڅنګ مو د يو شمېر مرکو له لارې په لاسته راغلو موادو هم تکيه کړې ده. که څه هم په ټوليز ډول له کره او باوري اسنادو او موادو کار اخيستل شوی؛ خو بيا هم د ځينو پېښو د کره‌والي لپاره مو د ځينو خبري وېب‌پاڼو مطالب هم کارولي دي. د دغې څېړنيزې هڅې موخه، په ټوله کې د افغانستان د اوبو او په ځانګړي ډول له ګاونډيو هېوادونو سره د شريکو اوبو په تړاو د پاليسيو څېړنه ده، ترڅو يې په پايله کې روښانه شي چې په دې برخه کې د پاليسيو کرښه څه ډول وټاکل شي.

مقاله په څلورو برخو وېشل شوې ده. له سريزې وروسته په لومړۍ برخه کې د افغانستان د اوبو پر اوسني او راتلونکي احتمالي وضعيت او په هېواد کې دننه د اوبو پر زياتېدونکې اړتيا او اهميت رڼا اچول شوې او د افغانستان د اوبو پنځه‌ګونې حوزې تشرېح شوې دي. په دويمه برخه کې بيا له ايران سره د ګډو اوبو په تړاو شته ستونزې او د دغه هېواد اندېښنې څېړل شوې دي. په دريمه برخه کې هم له پاکستان سره پر ګډو اوبو او په اړه يې شته ستونزو بحث شوی. په څلورمه برخه کې د افغانستان له شمالي ګاونډيانو سره د ګډو اوبو پر قضيه رڼا اچول شوې او په وروستۍ برخه کې بيا پايلې او وړانديزونو ته ځای ورکړل شوی دی.

 

لومړی څپرکی

عمومیات

د اوبو زياتېدونکې اړتيا او اهميت

د اوبو او ورښتونو د کچې کمښت او د اوبو له کبله په نړيواله کچه راټوکېدونکې ستونزې د روانې پېړۍ له پيله د بحث توده موضوع ده. په دې تړاو د نړيوال بانک د پخواني مرستيال، د 1995 کال وړاندوينه مشهوره ده، چې وايي: په 20مه پېړۍ کې ډېرې شخړې او جګړې د تېلو په اړه وې، خو د 21مې پېړۍ ډېرې جګړې به پر اوبو وي.[10]

د نړيوال بانک د څېړنو له مخې، اوسمهال د نړۍ 80 هېوادونه د اوبو له کمښت سره مخ دي او 2.8 مليارده خلک په هغو سيمو کې ژوند کوي، چې په لوړه کچه د اوبو د کمښت له فشار سره مخ دي. داسې تمه کېږي، چې دا کچه به تر 2030 کال پورې 3.9 مليارده تنو (د نړۍ نژدې نيمايي نفوس) ته ورسېږي.[11]

د ملګرو ملتونو د وړاندوينې له مخې، د 21مې پېړۍ تر نيمايي پورې به د ځمکې د اوبو د ضايع کېدو او ککړېدو له کبله ښايي د ټولې نړۍ 70 سلنه وګړي (شاوخوا 7 مليارده تنه) د خوږو اوبو له کموالي سره مخ شي. همدا لامل دی، چې ورځ تر بلې د اوبو اړتيا او اهميت زياتېږي او افغانستان هم د هغو هېوادونو په کتار کې دی، چې د اوبو له کمښت سره مخ دي. د اوبو کمښت په ځانګړې توګه زموږ پر هېواد په لاندې برخو کې اغېزې ښندلې او په هېواد کې يې د اوبو اړتيا او اهميت لا ډېر لوړ کړي دي:

الف: د ګاونډيو هېوادونو لاسوهنې

په داسې حال کې چې اقليمي بدلونونو او د ورښتونو د کچې کمښت په نړيواله کچه ګڼ شمېر سيمې ځپلې دي، د ملګرو ملتونو په ګډون ګڼې نړيوالې ادارې او پاليسي جوړوونکي په دې اند دي، چې په نړۍ کې به راتلونکې ډېری شخړې پر اوبو وي او هر څومره چې د اوبو کچه کمېږي، همدومره يې له کبله شخړې او کشمکشونه هم زياتېږي. افغانستان هم له يوې خوا د وچکالۍ ځپلو هېوادونو په کتار کې راځي او له بلې خوا عملا له ګاونډيو هېوادونو سره د اوبو پر سر اختلافات لري. همدا لامل دی، چې په افغانستان کې د ايران او پاکستان د لاسوهنو يو لامل ګډې اوبه بلل کېږي او دغه هېوادونه هڅه کوي، چې افغانستان د دغو اوبو د مديريت مجال پيدا نه کړي. په دې تړاو ايران تر جدي شکونو او نيوکو لاندې دی، چې د افغانستان په خاوره کې د بندونو د جوړولو پر پروژو مخفيانه بريدونه کوي او د دغو پروژو د ځنډولو هڅې کوي. کمال خان، بخش‌آباد او سلما هغه بندونه دي، چې د پروژو د تخريب او کار درولو په موخه يې پر ايران د لاسوهنو او مخفيانه بريدونو له کبله نيوکې شته دي.[12] دغه راز د 2018 کال په مې مياشت کې د فراه ولايت پر مرکز د دولت د وسله‌والو مخالفينو له بريد وروسته د افغانستان د دفاع وزير دا جګړه د اوبو جګړه وبلله.[13] په همدې توګه پر پاکستان هم ورته نيوکې او تورونه شته دي او په ځانګړې توګه تر کابل سيند لاندې سيمو کې د جوړېدونکو بندونو (د بېلګې په توګه پر کونړ سيند جوړېدونکی بند) پر پروژو پاکستان پر مخفيانه تخريبي بريدونو او يا په دغسې بريدونو کې پر لاس لرلو تورن دی.[14] اصلا ايران او پاکستان په دې اند دي، چې په افغانستان کې د بندونو له جوړېدو سره د دوی ګټې له ګواښ سره مخ کېږي؛ ځکه په تېرو کلونو کې په افغانستان کې د اوږدو بې‌ثباتيو له کبله د افغانستان اوبه دغو هېوادونو ته په وړيا ډول ورغلې دي.

ب: کرنيز سکتور او اقتصادي وضعيت

د کرنې سکتور نېغ په نېغه د اوبو له وضعيت سره تړلی دی، چې 95 سلنه اوبه پکې مصرفېږي او اوسمهال دا سکتور د ټول هېواد په کچه د اوبو له کمښت سره مخ دی. په 1970 کال کې په افغانستان کې 3.3 مليون هکتاره ځمکه خړوبېدله؛ خو دا کچه په 2008 کال کې 1.8 مليون هکتاره کرنيزې ځمکې ته راټيټه شوې وه. له دې جملې 10 سلنه يې له عصري لارو چارو په ګټې اخيستنې سره خړوبېږي او د ژورو څاه‌ګانو په څېر په دوديزو تګلارو تکيه کېږي، چې د اوبو د کچې په کموالي کې رول لري. له اوبو څخه د اغېزناکې ګټې اخيستنې په موخه د اوبو د مديريت او پراختيا په سيستمونو او ميکانيزمونو کې د پانګونې نشتون يوه له هغو ننګونو ده، چې په دې برخه کې د ستونزو د زياتېدو لامل شوې ده.[15]

د کرنې سکتور د افغانانو د اقتصاد 78 سلنه برخه جوړوي او شاوخوا 84 سلنه اوبه هم د ځمکو د خړوبولو لپاره کارول کېږي، چې په دې برخه کې پر بنسټيزو منابعو، لکه کارېزونو تمرکز، پام‌وړ پايله لرلې ده. د اوبو او انرژۍ وزارت د معلوماتو له مخې، په هېواد کې د اوبو لګونې سرچينې له سيندونو 84.6 سلنه، له ابشارونو 7.9 سلنه او له کاريزونو 7.5 سلنه دي. دا وېشنه د دې ښودنه کوي، چې له بده مرغه په افغانستان کې د کارېزونو سيستم ته ډېره پاملرنه نه ده شوې. په داسې حال کې چې کارېزونه نه يوازې دا چې د اوبو د زېرمه کولو بلکې د نورو اغېزناکو موخو لپاره هم کارول کېږي.[16]

د افغانستان 77 سلنه نفوس په کليو او بانډو کې ژوند کوي، چې کرنه او مالداري يې د ورځني ژوند د لګښتونو او اقتصاد عمده برخه جوړوي. د افغانستان د ټول نفوس 59 سلنه وګړي په دې برخه کې مشغول دي او له همدې کبله د کرنې سکتور ونډه په ناخالصو داخلي توليداتو کې هم 30 سلنه ده. په دې توګه اوبه د دې سيمې لپاره په اقتصادي وده، سياسي ثبات او غذايي امنيت کې خورا مهم رول لري.[17]

د دې ترڅنګ، افغانستان له ګاونډيو هېوادونو څخه د برېښنا واردولو ته اړ دی او شاوخوا 80 سلنه برېښنا له ايران، ترکمنستان، تاجکستان او ازبکستان څخه واردوي او هر کال مليونونه ډالره پرې لګوي. افغانستان دا مهال د 240 مېګاواټه برېښنا د توليد وړتيا لري، چې له اوبو څخه د 23 زره ميګاواټه برېښنا د توليد د وړتيا ايله يو سلنه جوړوي او دا وضعيت د صنعت پر سکتور او اقتصادي وده نېغ په نېغه اغېزه لري.[18] ځکه نو د اوبو د تنظيم لپاره د کافي زېربناوو نشتون د هېواد د اقتصادي او بشري ودې پر وړتيا هم ناوړه اغېزې ښندلې دي. په داسې حال کې چې د اسيا د پرمختيايي بانک د شمېرو له مخې نژدې 40 سلنه افغانان عملا د بېوزلۍ تر کچې لاندې ژوند کوي[19] او د نړيوال بانک شمېرې ښيي، چې د بې‌کارۍ کچه هم خورا لوړه ده.[20]

ج: د څښاک پاکو اوبو ته نه لاسرسی

دا مهال يوه ستره ننګونه پاکو اوبو ته نه لاسرسی دی. په افغانستان کې تر ځمکې لاندې اوبو سرچينې په لوړه کچه تر فشار لاندې دي او تر نيمايي زياتې اوبه د پمپونو په مرسته را ايستل کېږي، چې له دغو سرچينو تر ټولو ډېره استفاده په کابل ښار کې ده. په وروستيو کلونو کې د کډوالو زياتېدونکی شمېر او د نفوس چټکه پراختيا د ځمکې لاندې اوبو د کموالي او په پراخه کچه د اوبو د څاه‌ګانو د وچېدو لامل شوې ده. د يوې ازموينې له مخې په 40 کلونو (1965-2005) کې د دې سيمې اوبه 6 تر 7 متره پورې ښکته تللې وې. د اوبو د کچې د ټيټوالي ترڅنګ د اوبو د کيفيت په تړاو هم جدي اندېښنې شته دي او په دغه ښار کې تر ځمکې لاندې اوبه په پراخه کچه ککړې شوې دي. تر 86 سلنه زيات خلک يوازې يو ساده د ککړو اوبو څاه لري، چې په معياري ډول نه پاکېږي او له کبله يې يو شمېر مرکبات لکه نايترت، سلفېټ او ځينې باکټرياوې لږ ژورو اوبو ته رسېږي.[21]

د ځينو نړيوالو ادارو د راپورونو له مخې، د پلازمېنې په ګډون د ټول هېواد په کچه د څښاک پاکې اوبه له يوې خوا په پراخه کچه کمې شوې دي او له بلې خوا په معياري توګه نه کارېږي او د څښاک د پاکو اوبو ستونزې د روغتيا پر سکتور هم خورا منفي سيوری غوړولی دی.[22] ځينې څېړني ښيي، چې که د پلازمېنې اوبو ته پام ونه شي، يوه لسيزه وروسته به په کابل کې د څښاک پاکې اوبه نه موندل کېږي.

د اوبو کچه او وروستۍ وچکالۍ

په افغانستان کې د ورښتونو کلنۍ کچه متفاوته ده، چې تر ټولو ډېره يې په شمال ختيزو سيمو کې او کمه يې په سوېلي سيمو کې، په وچو او دښتو لرونکو برخو کې ده. په سوېل کې د ورښت کچه هر کال له 100 تر 300 ملي‌مترو پورې رسېږي او په لوېديزو سيمو کې له 200 تر 400 ملي‌مترو پورې تخمينېږي. اوسط کلنۍ کچه يې 77 ميلي‌متره په زرنج کې او 1170 ملي‌متره په سالنګ کې تخمين شوې ده او د ټول افغانستان په کچه بيا هر کال د ورښت کچه 285 ملي‌متره اټکل شوې ده.[23] په اوسط ډول هر کال په افغانستان کې د 165000 مليون متر مکعب ورښت په پايله کې 57000 مليون متر مکعب د ځمکې پر مخ بهېدونکې اوبه توليدېږي، چې في نفر کچه يې په کال کې 2280 تر 2775 متر مکعب پورې تخمين شوې ده.[24]

په نورمالو کلونو کې د افغانستان ټولې کلنۍ اوبه 75 ميليارد متر مکعبه اټکل شوې دي، چې 57 مليارد متر مکعب يې د ځمکې د سطحې او 18 مليارده متر مکعب يې د ځمکې لاندې سرچينو اوبه دي. داسې تخمينونه شته دي، چې د افغانستان له ګډو اوبو څخه 40 مليارد متر مکعب يې ګاونډيو هېوادونو ته ځي او افغانستان په ټوليز ډول له خپلو ټولو سطحي او تر ځمکې لاندې اوبو څخه يوازې شاوخوا 25 سلنه (20 مليارد متر مکعب) يې خپله مصرفوي او پاتې 75 سلنه يې ګاونډيو هېوادونو ته بهېږي (جدول-2).[25] که څه هم، د اوبو او انرژۍ وزارت چارواکو د معلوماتو له مخې، افغانستان له خپلو ټولو 75 مليارد متر مکعب اوبو څخه يوازې 30 سلنه يې خپله کاروي او پاتې 70 سلنه ګاونډيو هېوادونو ته ځي.[26]

د وروستيو کلونو وچکاليو د افغانستان د اوبو کچه هم پام‌وړ کمه کړې ده. د افغان چارواکو په وينا، د افغانستان د پنځو حوزو اوبه په ټوليز ډول 14 سلنه کمې شوې دي او د ټولو 57 مليارد متر مکعب سطحي اوبو کچه، اوس 49 مليارد متر مکعب ته راښکته شوې ده.[27] د وروستيو کلونو د وچکاليو له کبله، په ډېرو سيمو کې د ورښتونو کچه شاوخوا 60 سلنه راکمه شوې ده او له کبله يې زيات شمېر خلک کډواليو ته هم اړ شوي دي.[28] په افغانستان کې د اوبو کمښت بېلابېل لاملونه لري. د نفوس زياتوالی، د اوبو د سرچينو ناسم او بې‌ځايه مصرف او کمزوری مديريت، تر ځمکې لاندې اوبو کمېدل او ککړوالی او اقليمي بدلونونه يې مهم لاملونه دي. دا فشار تر ټولو ډېر د کابل سيند په حوزه کې احساسېږي، چې کابل ښار ته اوبه ورکوي او په ټوليز ډول د افغانستان 35 سلنه يا 8 مليونه نفوس د دې حوزې اوبه کاروي. د دغې کچې 4.5 مليونه يې يوازې په کابل ښار کې ژوند کوي او داسې اټکلونه شته دي، چې دا شمېر به تر 2050 کال پورې 8 مليونه ته ورسېږي. په دې توګه کابل ښار د نفوس له پلوه د نړۍ پنځم پراخېدونکی ښار او د اوبو له پلوه تر ټولو ډېر فشار لرونکی ښار دی.[29]

د ځينو څېړنو له مخې، يوازې د پلازمېنې اوبه په تېرو لسو کالو کې 15 متره ښکته تللې دي، چې په ځينو سيمو کې يې بيا دا کچه ان تر 40 مترونو پورې هم رسېږي. د کابل ښار په لوېديځ کې په يوه مشخص مورد کې، يو 30 متره ژور څاه، کابو اته کاله وړاندې اوبه لرلې او وروسته وچ شوی؛ خو اوس په 2018 کال کې بيا په همغه ځای کې 70 متره ژور څاه يو ځل بيا وچ شوی، چې له اته کاله وړاندې سره 40 متره توپير لري.[30]

د اوبو د کچې ټيټوالی او ترې راټوکېدونکې ستونزې داسې مهال دي، چې د ملګرو ملتونو د خوړو او کرنې سازمان د معلوماتو (2014) له مخې، په بېرونيو سرچينو پورې د افغانستان د اوبو د تړاو نسبت 28.7 سلنه دی، چې دا نسبت د بېلګې په توګه په پاکستان کې 77.7 سلنه دی او افغانستان له هغو هېوادونو دی، چې په پراخه کچه د اوبو سرچينې لري.[31] د دې ترڅنګ، افغانستان د سطحي اوبو د زېرمه کولو ښه پوتنشيل لري؛ خو له بده مرغه د اوږدو جګړو او بې‌ثباتيو له کبله دا مهال د اوبو د ذخيره کولو ډېره کمه وړتيا لري او په دې برخه کې د اوبو د زېرمه کولو لومړنۍ تګلارې بيارغونې ته اړتيا لري او ترڅنګ يې له پرمختللې ټکنالوژۍ په ګټې اخيستنې سره د سترو زېرمو د رامنځته کولو او سترو او پرمختللو ذخيروي بندونو د پراختيا جدي اړتيا ليدل کېږي. له نورو هېوادونو سره د افغانستان د اوبو د زېرمه کولو د وړتيا پرتلنه په لاندې جدول کې وګورئ.

جدول-1: د اوبو د زېرمه کولو د وړتيا پرتلنه

هېواد/سيمه	د اوبو د زېرمه کولو وړتيا (متر مکعب) في نفر
د امريکا متحده ايالات	6000
چين	2200
نړۍ	963
ايران	379
اسيا	353
پاکستان	150
افغانستان	140

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ماخذ: UNDP (2011)

جدول-2: د افغانستان د ټولو اوبو تخميني انډول (مليارد متر مکعب)

د اوبو سرچينه	د اوبو د سرچينې وړتيا	د افغانستان له‌خوا يې کارونه	د اوبو ناکارول شوې سرچينې
د ځمکې د سطحې اوبه	57	17	40
تر ځمکې لاندې اوبه	18	3	15
ټولې	75	20	55

 

 

 

 

 

 

ماخذ: د افغانستان د اوبو اطلس

(2004)

د افغانستان د اوبو حوزې

افغانستان د اوبو پنځه سترې حوزې او 36 فرعي حوزې (مرستندوی سيندونه) لري. پينځه سترې حوزې يې آمو سیند، هریرود-مرغاب سیند، هلمند سیند، کابل سیند او د کابل په شمال کې بهېدونکي سیندونه دي، چې د شمال حوزه هم بلل کېږي.[32]

د آمو سيند حوزه:

آمو حوزه د ارال بحيرې د سترې حوزې څانګه ده. پنج-آمو سيند د پامير له غرونو سرچينه اخلي او شاوخوا 227800 کيلومتره مربع سيمه تر پوښښ لاندې لري. دا سيند دوې اساسي شاخې لري. شمالي هغه يې د پامير سيند دی، چې د پامير غرونو له لوړې څوکې (زورکول) څخه سرچينه اخلي او د افغانستان او تاجکستان ترمنځ مشترک دی. سوېلي شاخه يې واخان سيند دی، چې له چقمقتين جهيل څخه سرچينه اخلي. دا دواړه سيندونه د قلعه پنج په لوېديځ کې سره يو ځای کېږي او د پنج په نوم سيند جوړوي او تر علي خانوم پورې غځېږي. له کوکچې سيند سره له يو ځای کېدو وروسته آمو سيند جوړوي؛ شمال ختيځ لوري ته بهېږي او له خم‌آب څخه له تېرېدو وروسته په ازبکستان کې ارال بحيرې ته تويېږي.[33]

آمو حوزه د مساحت، کلنيو اوبو اوسط مقدار، په دې حوزه کې مېشت نفوس او په کرنيز سکتور کې يې د ونډې له پلوه د افغانستان له پنځو سترو اوبيزو حوزو شمېرل کېږي. دغې حوزې په افغانستان کې د اوبو د ټولو حوزو 14 سلنه سيمه اشغال کړې ده. همدا راز د افغانستان 14 سلنه نفوس تر دې حوزې لاندې راځي او په هېواد کې د ټولې کرنيزې ځمکې 23 سلنه يې له دې حوزې خړوبېږي. د دغې حوزې د اوبو کلنۍ کچه 22 مليارد متر مکعب تخمين شوې ده.[34]

د تخمينونو له مخې، د پنج-آمو سيند حوزې په دښتو کې د ورښتونو کلنۍ کچه 336 ملي متره ده، چې د افغانستان د اوبو د نورو حوزو له کچې زياته ده. په افغانستان کې د آمو حوزې د اوبو اخيستلو سيمه 90693 کيلومتره مربع ده، چې د ټولې حوزې 27 سلنه اوبه ترې ترلاسه کېږي او له تاجکستان وروسته دويم هېواد دی چې دغې حوزې ته ډېرې اوبه ورکوي.[35]

دغه راز، دا سيند په سيمه کې تر ټولو اوږد سيند هم دی، چې ټول اوږدوالی يې 2540 کيلومترو ته رسېږي. 1250 کيلومتره يې له تاجکستان، ازبکستان او ترکمنستان سره د افغانستان په پوله کې بهېږي او په ارال بحيره کې پای ته رسېږي.[36] په اوسط ډول يې هر کال 5.1 مليارد متر مکعب اوبه ازبکستان ته بهېږي، 49.6 مليارد متر مکعب اوبه يې تاجکستان ته او 1.5 مليارد متر مکعب اوبه يې هم ترکمنستان ته بهېږي. کافرنهان، وخش او نور سيندونه يې مهم مرستيالان بلل کېږي؛ خو د افغانستان په خاوره کې دننه يې پنج، کندز او کوکچه مهم مرستيالان سيندونه دي.[37]

د کابل سيند حوزه:

کابل سيند د افغانستان يوازېنی هغه سيند دی، چې د اوبو د يوې سترې حوزې (د سند يا اېندوس سيند) شاخه ده او د هند تر اقيانوس پورې رسېږي. دا سيند د افغانستان په شمال ختيځ کې له لوېديځ څخه ختيځ لوري ته بهېږي او په پای کې د پاکستان له سند سيند سره يوځای کېږي. ټول اوږدوالی يې 700 کيلومتره دی، چې 560 کيلومتره يې په افغانستان کې بهېږي او پاتې د پاکستان په خاوره کې بهېږي. دا حوزه په افغانستان کې له 76908 کيلومتره مربع ځمکې يا د ټول مساحت له 12 سلنه برخې څخه اوبه اخلي او د مساحت له پلوه، له هلمند او آمو سيندونو وروسته د هېواد دريمه ستره اوبيزه حوزه بلل کېږي.

په دې حوزه کې شاوخوا 11.6 مليونه تنه (د افغانستان 37 سلنه نفوس) ژوند کوي او له همدې کبله د تر ټولو ډېر نفوس لرونکې حوزه ده؛ ځکه د شمال په حوزه کې چې دويمه پرنفوسه حوزه ده، په هر کيلومتر مربع کې د نفوس تراکم 39 تنه دی؛ خو په دې حوزه کې بيا دا کچه 93 تنو ته رسېږي او دا چاره د کابل ښار او دغې حوزې د اوو نورو ولايتونو د شاملېدو له کبله ده.[38]

کابل سيند د پغمان د اوونۍ درې له لوېديزې برخې سرچينه اخلي او د کابل ښار په  منځ کې تېرېږي. په بګرامي سيمه کې له لوګر سيند سره، په نغلو کې له پنجشېر سيند سره، د قرغيو په سوېل کې له الينګار سيند سره او په کامه کې له کونړ سيند سره يو ځای کېږي. د دغې حوزې د اوبو کلنۍ کچه 20.76 مليارد متر مکعب تخمين شوې او د هېواد 20 سلنه کرنيزه خاوره ترې خړوبېږي.[39]

کابل سيند له خپلو نورو شاخو سره، لکه لوګر، پنجشېر، غوربند، لغمان-علينګار او کونړ سيندونه، په افغانستان کې د شته اوبو د سرچينو شاوخوا 26 سلنه تشکيلوي او دا چې مليونونه افغانان له دغو سرچينو څخه د څښلو، روغتيا ساتنې، کرنې، د برېښنا توليد او صنعت لپاره ګټه اخلي، پام‌وړ اهميت لري. د دې حوزې مهمې سيمې، کابل ښار، جلال‌آباد، چاريکار، پل علم، مهترلام او اسعدآباد دي.

په دې حوزه کې د ورښت کلنۍ اوسط کچه، چې په 1957-1977 کلونو کې تحليل شوې وه، 330 ميلي متره وه؛ خو دا حوزه په ژمي کې د يخې هوا او ډېر ورښت لرونکې وي او په اوړي کې بيا ډېره ګرمه وي او د ورښتونو کچه پکې کمه وي. په اوړي کې د دغې حوزې اوبه د واورو له وېلې کېدو څخه لاسته راځي.[40]

د هلمند سيند حوزه:

هلمند سيند د افغانستان ستر او اوږد سيند دی، چې اوږدوالی يې 1150 کيلومترو ته رسېږي او د افغانستان په سوېل لوېديځ کې بهېږي.[41] د افغانستان د اوبو د ټولو حوزو 41 سلنه سيمه په دې حوزه کې راځي، د هېواد 31 سلنه کرنيزه ځمکه او 28 سلنه نفوس تر پوښښ لاندې لري او د افغانستان د اوبو د ټولو سرچينو 10 سلنه برخه جوړوي. د اوبو اخيستلو ټوله ساحه يې 262341 کيلومتره مربع ته رسېږي او په تخميني ډول هر کال 9.30 مليارد متر مکعب اوبه پکې بهېږي، چې په پراخه کچه د اوبو لګونې او برېښنا د توليد وړتيا لري.[42]

د هلمند سيند د کابل په لوېديځ کې د بابا غرونو د سوېلي برخې له شېلو څخه په 4400 متره لوړوالي سرچينه اخلي[43] او له ختيځ څخه د لوېديځ په لور بهېږي. د ميدان وردګو ولايت له لوېديزې پولې څخه له تېرېدو وروسته د باميانو او اروزګان سوېلي برخو ته ننوځي. د دغه سيند يوه شېله له اوونۍ درې څخه د هلمند په کجکي ولسوالۍ کې راوتلې ده. د کجکي بند له تېرېدو وروسته نور هم پراخېږي او د برېښنا د توليد لپاره د اوبو د بندونو د جوړېدو مناسبې سيمې لري. په کمال خان سيمه کې د شمال لور ته مسير بدلوي او افغانستان-ايران پولې ته رسېږي. د پولې په اوږدو کې په دوو برخو وېشل کېږي. د سيستان شاخه يې کيڼ لوري ته ځي او ايران ته ننوځي او د نادعلي شاخه يې ښي لوري ته اوړي او له ايران سره لوېديزه پوله جوړوي.[44]

ارغنداب سيند يې تر ټولو مهم مرستيال سيند دی. نور مرستيال سيندونه يې هم ترنک، ادرسکن، ارغستان، فراه رود، خاشرود، سيستان-هلمند، سردې او غزني سيندونه دي، چې په ټول سوېل لوېديځ کې شاوخوا 140 زره کيلومتره سيمې خړوبوي.[45] د هلمند سيند په افغانستان او ايران کې پراخې ځمکې خړوبوي، چې په افغانستان کې يې 97 سلنه اوبه په کرنيز سکتور کې او په ايران کې يې 80 سلنه په کرنيز سکتور کې لګول کېږي.[46]

د هريرود-مرغاب سيند حوزه:

د هريرود-مرغاب حوزې دوه اساسي سيندونه هريرود او مرغاب سيندونه دي. دا سيند د بابا غرونو له لوېديزو څنډو سرچينه اخلي او له افغانستانه له وتلو وروسته ايران او بيا ترکمنستان ته بهېږي. دا سيند ختيځ لوري ته بهېږي او له هرات وروسته لومړی شمال لوېديځ او بيا شمال لوري ته تاوېږي؛ له اسلام‌قلعې څخه تر دهنه ذوالفقار پورې د افغانستان او ايران ترمنځ د پولې شمالي برخه جوړوي او وروسته بيا تر سورخس پورې د ايران او ترکمنستان ترمنځ د پولې سوېل ختيزه برخه جوړوي او په پای کې د ترکمنستان په قرقوم دښتنه کې پای ته رسېږي. په هرات کې سلما بند او دغه راز د ايران-ترکمنستان د دوستۍ بندونه پر همدغه سيند جوړ شوي دي.[47]

مرغاب سيند که څه هم د تيربند ترکستان غرونو له لوېديزو څنډو او د سپين غره له شمالي څنډو سرچينه اخلي او تر ډېره شمال لوري ته بهېږي؛ خو له هريرود سيند سره یو ځای دواړه سيندونه د ترکمنستان د قرقروم دښتې قاسس سيمه کې ماري او تېجېن د اوبو لګونې کانالونو ته توييېږي.

په هريرود-مرغاب حوزه کې هر کال شاوخوا 3.06 مليارد متر مکعب اوبه بهېږي او د اوبو اخيستلو ساحه يې 77604 کيلومتر مربع ته رسېږي. دا سيند د افغانستان د اوبو د ټولو حوزو 12 سلنه، د هېواد د ټول نفوس 8 سلنه او د ټولې کرنيزې ځمکې 11 سلنه برخه تر پوښښ لاندې لري.[48]

د شمال حوزه:

دا د افغانستان د اوبو يوازېنۍ حوزه ده، چې اوبه يې له کوم بل هېواد سره شريکې نه دي او د هېواد د اوبو په ټولو حوزو کې هم تر ټولو کمه ونډه لري. د شمال حوزې سيندونه د هېواد د مرکزي غرنيو سيمو له لوړو غرونو سرچينه اخلي او په کلني ډول 1.88 مليارد متر مکعب اوبه لري. د اوبو اخيستلو ټوله ساحه يې 70901 کيلومتر مربع ده او د هېواد له ټول نفوس څخه 13 سلنه، د اوبو د ټولو حوزو 11 سلنه او د ټولې کرنيزې ځمکې 15 سلنه تر پوښښ لاندې لري.

په دې حوزه کې بلخ، جوزجان، سرپل، فارياب او سمنګان ولايتونه راځي. مرستيالان يې بلخاب، خلم، سرپل او شيرين‌تګاب سيندونه دي.[49]

جدول-3: د افغانستان د اوبو سترې حوزې او مرستيالان يې

شمېره	د اوبو د حوزې نوم	مساحت (سلنه)	د اوبو کلنۍ کچه (مليارد متر مکعب)	سيندونه
1	آمو	14	22	آمو/پامير، واخان، پنج، کندوز او کوکچه
2	کابل	12	20.76	پغمان، لوګر، پنجشېر، غوربند، الينګار، کونړ، ګومل، شمال
3	هلمند	41	9.30	هلمند، ارغنداب، ترنک، سردې او غزني، ارغستان، ادرسکن، فراه رود، خاشرود
4	هريرود-مرغاب	12	3.06	هريرود، مرغاب، کوشک او کاشان رود
5	شمال	12	1.88	بلخاب، سرپل، شيرين تګاب او خلم

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تصوير-1: د افغانستان د اوبو حوزې

 

 

له ګاونډيو هېوادونو سره د اوبو ستونزې

د افغانستان د اوبو له پنځو حوزو څخه درې يې (کابل-اندوس، هلمند، هريرود-مرغاب) په ترتيب سره له دريو ګاونډيو هېوادونو (پاکستان، ايران او ترکمنستان) سره شريکې حوزې دي او په څلورمه حوزه (آمو) کې د مرکزي اسيا له دريو جمهوريتونو (تاجکستان، ازبکستان او ترکمنستان) سره د هېواد شمال لوري ته ګډه طبيعي پوله جوړوي. له همدې کبله د افغانستان ډېرې اوبه يا خو ګاونډيو هېوادونو ته بهېږي او يا هم له  ګاونډيو هېوادونو سره شريکې/ګډې اوبه بلل کېږي[50]. په ټوليز ډول د افغانستان شاوخوا 90 سلنه بهېدونکې اوبه په هغو حوزو کې بهېږي، چې د اوبو د نړيوالو حوزو په کتار کې راځي.[51] له ګاونډيو هېوادونو سره ګډې اوبه، له دغو هېوادونو سره د ګډو اوبو په اړه د شخړو لامل هم شوې دي او له نژدې ټولو ګاونډيانو سره په دې تړاو ستونزې شته دي.

[1] UN WATER, Trans-boundary Waters, see it online:

http://www.unwater.org/water-facts/transboundary-waters/

[2] UNOCHA, Drought grips large parts of Afghanistan, 06 Jun, 2018, see Online:

https://www.unocha.org/story/drought-grips-large-parts-afghanistan

[3] Amin, Mohsin. An Institutional Analysis of the Power Sector in Afghanistan – Barriers to Achiving Universal Access to Electricity. Oregon State University (US). March 13, 2017.

[4] CSRS, Afghanistan in the Last One and a Half-Decade (Research and Analytical Report). 2017. P 272-276.

[5] Iranian President Hassan Rouhani’s Speech in Persian, 3 July, 2017, see online:

http://www.president.ir/fa/99653

[6] Radio Free Europe, Insurgents Kill 10 Security Forces In Attack At Salma Dam In Afghanistan, June 25, 2017, see online:

https://www.rferl.org/a/afghanistan-herat-province-salma-dam-taliban-attack/28577779.html

[7] Did Press, Controversy Between Kabul-Tehran over Water/ Zarif Threatens with Mutual action, May 7, 2018:

https://didpress.com/en/?p=6978

[8] For further information see the link below, 27 Aug, 2018: http://www.bbc.com/persian/iran-45322752

[9] See online: https://pa.azadiradio.com/a/28351283.html

[10] Global Water Forum, Water wars, maybe, but who is the enemy?, 10 April 2013, see online:

http://www.globalwaterforum.org/2013/04/10/water-wars-maybe-but-who-is-the-enemy/

Also: UNESCO, There is no evidence of coming ‘water wars’: http://www.unesco.org/new/en/natural-sciences/resources/periodical/a-world-of-science/vol-11-n-1/in-focus-water-cooperation/water-wars/

[11] Erik Rasmussen, Prepare for the Next Conflict: Water Wars, 12 Jun 2011, see online:

https://www.huffingtonpost.com/erik-rasmussen/water-wars_b_844101.html

[12] Thomas, Vincent and others. Developing transboundary water resources: What perspectives for cooperation between Afghanistan, Iran and Pakistan?. Published by AREU. 2016. P 46.

And:

Environment News Service. Iran Accused of Trying to Halt Afghanistan’s Salma Dam. 16 Feb 2010, see online:

http://www.ens-newswire.com/ens/feb2010/2010-02-16-01.html

[13] Pajhwok, War in Farah is on water management, says Bahrami, 20 May 2018, see the link bellow:

https://www.pajhwok.com/en/2018/05/20/war-farah-water-management-says-bahrami

[14] Price, Gareth et al. Attitudes to Water in South Asia. Chatham House. June 2014. P 42.

[15] Duran Research & Analysis. (2015). Afghanistan’s Trans-Boundary Waters: An Overview. Water Sector and Water Resource Development, Page 1-3.

[16] Danish, Mir Sayed Shah and others, Journal of Water Studies, Volume 1, Issue 1, 2017, “Water Resources and Hydropower Energy for a Long-Run Sustainability”, Page 130-131.

[17] A Review of Current and Possible Future Relations in Amu River Basin, Published by Duran Research & Analysis, Oct 2017, Page 1.

[18] Ibid Page 21.

[19] Asian Development Bank, Poverty in Afghanistan, 2018, see the link bellow:

https://www.adb.org/countries/afghanistan/poverty

[20] The World Bank In Afghanistan:

http://www.worldbank.org/en/country/afghanistan/overview

[21] A Review of Current and Possible Future Relations in Kabul River Basin, Published by Duran Research & Analysis, Oct 2017, Page 16-17.

[22] UNHCR, Afghan Returnees and the Safe Drinking Water Problem, see: http://www.unhcr.org/430b06782.pdf

[23] Journal of Afghanistan Water Studies, Volume 1, Issue 1, 2017, Water Resources and Hydropower Energy for a Long-Run Sustainability, Page 124.

[24] Afghanistan’s Trans-Boundary Waters: An Overview, 2015, Page  1.

[25] Karim Popal. Water resources management in Afghanistan. Payam-aftab. 30 Nov 2011, see online: http://bit.ly/WrminAF

[26] Ministry of Energy and Power, quoted in Afghanistan’s Water Resources in Need of sound Management, Nabila Horakhsh, Daily 8AM, 20 Aug 2014, see online:

https://8am.af/x8am/1393/05/29/environment-afghanistan-water/

[27] The water of five river basins of Afghanistan has dropped 14% in Dari, 25 March 2018, see the link bellow:

http://www.1tvnews.af/fa/news/afghanistan/33841-2018-03-25-11-11-05

[28] Tehran Times, Iran-Afghanistan Agree on Transboundary Waters, June 27 2018, see online:

https://www.tehrantimes.com/news/424839/Iran-Afghanistan-agree-on-transboundary-waters-says-ambassador

[29] Reliefweb, Blue Gold: The quest for household water in Kabul city, 30 Aug 2018, see online:

https://reliefweb.int/report/afghanistan/blue-gold-quest-household-water-kabul-city

[30] د کابل له یوه ښاري سره د ليکوال مرکه. د سپټمبر لومړۍ 2018.

[31] Duran Research & Analysis. (2015) Afghanistan’s Trans-Boundary Waters: An Overview, Page 1.

[32] Journal of Water Studies, Afghanistan Transboundary Waters: Perspectives on International Law and Development, Page 127.

[33] ارال بحيره 1.7  مليون کيلومتر مربع ده، چې د افغانستان په ګډون په شپږو هېوادونو کې 100 مليونه تنه نفوس تر پوښښ لاندې لري؛ خو نژدې 64 سلنه يې يوازې په افغانستان او ترکمنستان کې ژوند کوي. داسې انګېرل کېږي، چې تر 2025 کال پورې به د دې حوزې نفوس 120 مليون تنو ته لوړ شي.

[34] Afghanistan’s Trans-Boundary Waters: An Overview, 2015, Page 3, 4.

[35] A Review of Current and Possible Future Relations in Amu River Basin, Published by Duran Research & Analysis, Oct 2017, Page 14-16.

[36] Ibid p 16.

[37] Afghanistan’s Trans-Boundary Waters: An Overview, 2015, Page  4

[38] A Review of Current and Possible Future Relations in Kabul River Basin, Published by Duran Research & Analysis, Oct 2017, Page 15-16.

[39] Afghanistan’s Trans-Boundary Waters: An Overview, 2015, Page  6-8.

[40] Duran Research & Analysis, A Review of Current and Possible Future Relations in Kabul River Basin, Oct 2017, Page 16

[41] Helmand River, Britannica, see: https://www.britannica.com/place/Helmand-River

[42] Afghanistan’s Trans-Boundary Waters: An Overview, 2015, Helmand River Basin, Page 9.

[43] Rivers Network, Environmental Challenges in Trans-Boundary Waters, Case Study: Hamoon Hirmand Wetland (Iran and Afghanistan), 9 July 2012, see:

http://www.riversnetwork.org/rbo/index.php/river-blogs/near-east/item/1498-environmental-challenges-in-trans-boundary-waters-case-study-hamoon-hirmand-wetland-iran-and-afghanistan

[44] Afghanistan’s Trans-Boundary Waters: An Overview, 2015, Helmand River Basin, Page 9.

[45] Helmand River Geography, see online: http://www.iranicaonline.org/articles/helmand-river-i

[46] FDI Future Directions International, The Politics of Water Security between Afghanistan and Iran, 1 March 2012, see the link bellow:

http://www.futuredirections.org.au/publication/the-politics-of-water-security-between-afghanistan-and-iran/

[47] Tehran Times, Iran-Afghanistan Agree on Transboundary Waters, June 27 2018, see online:

https://www.tehrantimes.com/news/424839/Iran-Afghanistan-agree-on-transboundary-waters-says-ambassador

[48] Afghanistan’s Trans-Boundary Waters: An Overview, 2015, Harirod-Murghab River Basin, Page 11-13.

[49] Ibid p 13-15.

[50] Ibid Page 2-3.

[51] Duran Research & Analysis, A Review of Current and Possible Future Relations in Kabul River Basin, Oct 2017, Page 4.

نور بیا