نااهلي او فساد

پر پخوانی حکومت، دولت، نظام يا هر څه يې چې بولئ، يو تر ټولو لویه ګوتنيونه د فساد وه، فساد څو شکله لرلی شي، موږ د فساد پر نورو بحثونو نه غږيږو يوازې د ادارو او عامه خدمتونو د وړاندې کولو په چارو کې پر سستۍ، لټۍ، فساد او بهانه ګيرو ته پر لارو چارو لټولو غږيږو.

نااهلئ څخه زموږ هدف هغه چا ته د چارو سپارل دي چې له دغه شخص څخه دې چارې لپاره نور ښه خلک وي، خو د چارې سپارونکي پر فکر دا شخص چې د چارې اجرا ته غاړه ږدي ښه وي خو شخص د کار اجرا توان او ظرفيت ونه لري، يوه زمانه کې خلکو ته چارو سپارلو اهليت ښايي بهرنيو هېوادونو سندونه، ژبه، سيمه ييز ملحوظات، شخصي پيژندنه او نور وي، له هغې وړاندې مفکوروي فکر وو چې خلکو به د ګوند غړيو ته چوکۍ سپارلی، نن ښايي بل معيار وي، پر هغې نه غږيږو، يوازې دومره وايو چې په دې ټولو سپارلو کې د اهليت او لياقت ابئ مړه ده.

هر کله چې د فساد پر لاملونو غږيږو په هغې کې يو تر ټولو اساسي لامل نااهلي ده، داسې چا ته د يوې چارې سپارل چې هغه پرې نه پوهيږي، دا ناپوهي د دې سبب ګرځي چې دا شخص ناوړه او غلطې پریکړې وکړي، دا غلطې پريکړې د خلکو د عذاب او تکليف سبب ګرځي، او خلک به د خپل دې عذاب کمولو لپاره واسطې لټوي چې دا واسطې لټول يا د واسطو له لارو آسانتياوو برابرول د فساد تر ټولو عام او نږدې منل شوی شکل دی.

هیڅ نظام بې فساده نه وي، فساد خلک کوي او هر چيرې چې دوه کپرۍ سره يوځای شي د خپل ژوند آسانولو لپاره لارې چارې لټوي او ځينې وخت بیا دا لارې چارې نورو ته د عذاب او تکليف سبب ګرځي، فساد وي يوازې دومره ده چې تر کومې کچې فساد د منلو وړ دی، او که چيرې يو شخص وغواړي له فساد پرته خپله چاره پر مخ يوسي آیا کولای يې شي يا نه.

له نااهلۍ سره بل اړخ په راتلونکي کې د چارو آسانتيا ده، هر کله چې يو څوک پوه نه شي دا چاره اوس څرنګه پر مخ ځي، هغه په راتلونکي هم نه پوهيږي چې دا چاره څرنګه بهتره کړي، د ټولنو بدليدل آن د نظامونو بدليدل يو اصل دی، ولسونه هوښياريږي، د خدمتونو وړاندې کولو نوی نوی وسيلې رامنځ ته کيږي، نږدې په ټولو هېوادونو کې ولس له حکومتونو تمې لري.

دا تمې د هغه بدلونونو او اصولو په رڼا کې وي چې ټکنالوژويو د ولسونو ژوند آسانه کړی وي، ولس بيا غواړي چې حکومتونه او د خدمت برابروونکي بیا همدا ټکنالوژئ خپلې کړي او د دوی ژوند آسانه کړي، ښه مثال يې د کرونا پر مهال د انټرنېټ له لارې زده کړې وی، هغه هېوادونو چې د انټرنېټ غښتلی زيربناوی يې لرلی ويې کولای شو د خپلو ماشومانو او زده کوونکو د کال له ضياع څخه مخه ونيسي، او هغوی چې زموږ په څير بې ځايه کبر اخيستي او د پولئ پړق ته ناست وو، تير کال يې هم ضايع شو او دا کال هم په سیند لاهو دی.

نو هر کله چې موږ له نااهلئ غږيږو دا نه يوازې چې په شخصی توګه ادارې ته يو ناوړه مشر راوړي بلکه د سيسټمونو جوړولو او خدمتونو وړاندې کولو چارې هم زيانمنوي، فساد يو شخصي عمل دی، هر څوک د فاسديدو امکان لري، پر دولت يو تر ټولو لوی نقد دا وو چې هر څوک ورشي فاسديږي، په اداري سيسټمونو کې د فساد يو تر ټولو لوی شاخص يا هڅوونکی د سيسټمونو او څرګنده پروسو نشتوالی دی.

هر کله چې اداره منظم سيسټم ونه لري، او هر څه د شخص تعبير پر اساس وي، نو دا شخص کولای شي چې د خپلې خوښې خلکو لپاره يې آسانه او ناخوښو لپاره يې ستونزمن کړي، حکومت اصل له تبعيضه پرته د خدمت وړاندې کول دی، لکه مهم نه دی چې شخص دې څومره ګنهکار، لوی مجرم يا بدکاره وي، اساسي حقوق لري لکه بايد تذکره واخلي، يا د ناروغۍ پر مهال روغتيايي خدمتونو ته لاسرسی ولري.

نو هر کله چې دا اصول تعريف شوي نه وي، يا اداره سيسټم ونه لري، او موږ يوازې وايو چې د ادارې مشر متقي، پرهيزګاره او پر وطن ميين شخص دی، نو د ادارې هر مراجع يا مشتري دومره نيکبخته نه وي چې د دې پرهیزګاره مشر سره له ليدنې برخمن شي او چارې يې آسانې شي.

نو ځکه، فساد پر اشخاصو له منځه نه ځي، د فساد له منځه وړلو لپاره بايد سيسټمونه او پروسې تعريف وي، ټول مشتريان يا ولس يو ډول معلوماتو ته لاسرسی ولري او هر څوک پوه شي چې لدې ادارې د څه ډول خدمتونو تمه کیدای شي.

ورسره، کله چې موږ د ادارې پر بشري ځواک غږيږو، نو د شخص له فردي يا شخصي ځانګړتياوو سره همدومره مهمه ده چې مسؤل شخص د هغې ادارې پر تخنيکي چارو هم بلد وي، د ښو پريکړو لپاره مهمه ده چې شخص ښه بديل وپيژني.

د پريکړو يو تر ټولو بنسټيزه تعريف د بديلونو تر منځ ټاکنه ده، ښه پریکړه د ښه بديل ټاکنه ده، او د ښه بديل ټاکل پر اړونده چاره ښه پوهه غواړي يا لږ تر لږه دا ظرفيت غواړي چې خلک له اړونده اړخونو سره مشوره وکړي او پوه شي چې څرنګه ښه بديل وټاکي.

ضرور نه ده، چې هر څوک دې فاسد وي ورسره دا هم ده چې ضرور نه ده هر څوک دې پاک وي، د ادارو او نظامونو لپاره تر ټولو مهم اصل دا دی، چې “نظم” وي چيرې چې که چيرې فاسد شخص راځي يا پاک راځي دواړه پدې نظام کې ځان عيار کړي او شخصی سليقو پر اساس له پريکړو او خدمت وړاندې کولو ځان وساتي.

په اداره کې، په ځانګړي ډول د عامه خدمت په اداره کې اهليت په دې نه دی چې څوک پيژنی يا څومره سندونه لری يا پخوا مو څه تورې کړي دي، اهليت په دې دئ چې د خپل مراجعينو ستونزې څرنګه حل کوئ، څرنګه د هغه افغان ژوند آسانوئ چې د ژوند هر څپيړه يې خوړلې ده او څرنګه د خدمت په وړاندې کولو کې دا احساس کوئ چې د همدې افغان له برکته دلته ناست ياست او په پای کې به درڅخه پوښتنه کيږي چې آیا دا خدمت مو نور هم بهترولی شو يا آیا بل څوک نه وو چې پر دغه چوکۍ کيني او له تاسې ښه خدمت وکړي.