علیاحضرت «سراج الخواتین»، زنی پرقدرت در دولت امانی

 6/ 4/ 2022

علیاحضرت «سراج الخواتین»،  زنی پرقدرت  در دولت امانی

برخی ازهموطنان میگویندکه علیاحصرت  درکارهای دولتی مداخله ناصواب میکرد. اما باید توجه داشت که سیاست با  مداخله و انتقاد درکار دولت آغاز میشود و انسان سیاسی با مداخله درکارهای دولت میخواهد حضورش را به دستگاه حاکمه اعلام کند و بگوید که نباید او را نادیده گرفت. مداخله علیاحضرت از روزی اغاز شدکه دستگاه سلطنت به اولقب «سراج الخواتین» یعنی«ملکه» را بخشید و او را بحیث ملکه کشور برسمیت شناخت. این لقب مقام علیاحضرت را  تا سطح شخص دوم کشور ومعاون پادشاه بالا برد ودر واقع چشم امید زنان کشوررا بسوی اودوخت.

«سراج الخواتین» یا ملکه باید کاری به نفع مردم وبخصوص زنان کشورانجام میداد تا نقش او را در دستگاه سلطنت نشان میداد، به همین خاطراست که او امر تاسیس محکمه «دارالعدالت حضور » را ازامیر حبیب الله خان  گرفت تا به شکایات زنان بهتررسیدگی صورت بگیرد. اینکار در شرایط آنزمان، نباید کار آسانی تلقی شود بلکه یک کار بزرگ وکم نظیر پنداشته میشود که نتیجه  اش بخیر هموطنان مظلومش تمام میشد. و امروز ما این کار علیاحضرت سراج الخواتین را به چشم قدر وتحسین  می نگریم و آنرا درجمله افتخارات یک زن  ویک ملکه افغان می شماریم.

با تاسف باید یادآوری کرد که مورخان  اکثرآ با دید مرد سالارانه کارنامه های مردان را ثبت کرده اند واز زنان چندان نامی نبرده اند واگر برده باشند زنی خواهد بود که درد دل خود را در قالب شعر وترانه بیان کرده اند، نه زنانی که مصدرخدمات عام المنفعت شده اند.به چند نمونه از خدمات سودمند این ملکه افغان اشاره میکنیم.

1-تاسیس محکمه دارالعدالت حضور:

یکی از خدمات بزرگ علیاحضرت سراج الخواتین، تاسیس «محکمۀ دارالعدالت حضور» بود که در آن برعرایض وشکایات زنان رسیدگی میشد.

مرحوم پوپلزائی درآخرین اثر مستند خویش (سلطنت امان الله شاه واستقلال مجدد افغانستان،1396) مینویسد: « علیاحضرت در مواقع اصدارامر اعدام و حبس و فرار[تبعید] و زجر و توبیخ و ضبط جایداد اشخاص مداخله مینمود و احکام شاهی را در موارد مهم تغییر میداد و هم بسیار احکام را بحسب امر و مشورت خود با ادارات دولت نافذ میفرمود. چون مردم به در حرمسرا و هم در پیش موتر او عرایض خود را تقدیم مینمودند، علیا حضرت پسرکاکای خود سردار محمداکبرخان را معرفی نمود که مامور دارالعدالت حضور مقررگردد تا بعرایض مردم درست وارسی شود.این هدایت منظور گردید واز بزرگترین خدمات دورۀ امیر حبیب الله خان یکی همین است.»( پوپلزائی، همان اثر ،ص 43-44)

بازهم پوپلزائی میگوید:  علیا حضرت درباغ بابرشاه وباغ چهلستون وباغ شهرارا، جشن های زنانه برگزارمینمود و با زنانی که به این باغها می آمدند به تماس می آمد و خود را از مشکلات شان آگاه میکرد و از قصه های غم ورنج زنان در یافت که مردم از ظلم وستم ماموران دولت واز رشوت خوری وحق تلفی به فغان اند و کس به دادشان نمیرسد. علیاحضرت برای وارسی مشکلات زنان ستمدیده محکمه خاصی بنام “دارالعدالت حضور” را از امیر تقاضا نمود…. علیاحضرت به امیر گفت:«هروز عرایض مردم بحضور من میرسد ومعلوم است که غور مردم چندان نمیشود،باید یک محکمه خاص درحضور برای وارسی احوال عارضین تشکیل شود.وامیرحبیب الله خان امرتشکیل این محکمه را در12 ماه محرم1329 قمری=1290 شمسی (1911م) صادر کرد و دوست محمدخان ولدایشیک آقاسی امیرجان را مامور محکمه دارالعدالت حضور مقررنمود. »( پوپلزائی،همان اثر ، ص 45) درمحکمه دارالعدالت یک نفر قاضی، دونفر مفتی، یک نفرمحرر، چهار نفر اهل دفتر، بیست نفرپیاده ، ده نفرسوار پولیس مقرر بودند. واین محکمه در رسیدگی به شکایات مردم خدمات زیادی انجام داد.( پوپلزائی،همان اثر ،پاورقی صفحه 46)

در زمان شاه امان الله نیز دفتر شکایات به علیا حضرت وجود داشت و او به عرایض وشکایات مردم رسیدگی میکرد. باری در هنگام سفر شاه به اروپا درمنطقهً پروان وکاپیسا امنیت مختل شد ومردم بشکایت برخاستند. علیا حضرت همینکه از موضوع مطلع گردید ، فوراً به محمدولی خان وکیل مقام سلطنت توصیه کرد تا به رفع شکایات بپردازد. محمدولیخان حکمران پروان راتبدیل و بجای اومحمدامان خان سابق حکمران سمت شمالی راکه اکنون حاکم کلان دایزنگی بود، بحیث والی پروان مقررکرد.اما علیاحضرت به این تغییر وتبدل قناعت نکرده خود برای شنیدن شکایت مردم در ماه ثور ۱۳۰۷شمسی بسواری موتر همراه با برادرخود کرنیل محمدعمرخان شاغاسی به پروان رفت واز والی خواست تا مردم وریش سفیدان منطقه را برای مذاکره با خود اوحاضر کند. خوانین پروان وکاپیسا درمحل جبل السراج جمع شدند وبه احترام ورود علیا حضرت، مبلغ ده هزار افغانی تقدیم نمودند. علیاحضرت از مردم تشکر نمود وآن پول را واپس بخود مردم بخشید وگفت: دولت از شما امنیت میخواهد وشما از دولت عدالت بخواهید. او علاوه کرد که پسر من بخاطربهبود حال شما مردم افغانستان این همه سفر طولانی رابرخود هموار کرده تا از کشورهای غنی جهان کمک بگیرد ووطن ما وشما رآباد کند. او برای خود هیچ چیزی نمیخواهد وفقط آرامی ملت را میخواهد. بزرگان پروان گفتند: همانطور که امیرصاحب شهید ما را در همینجا (جبل السراج) فرزند خطاب فرمودند، ما همه فرزندان شما مادر بزرگ خود هستیم و درانجام فرمایشات شماحاضریم. علیاحضرت گفت: مرجع شکایت وعرایض شما دفتر تنظیمیه خود من است و اینک پیش از اینکه شما به بکابل  سرگردان شوید، من خود به جبل السراج آمده ام وسوال میکنم که شکایات از چه قرار است؟ کدام حاکم ومامور حکومت درحق شما ظلم کرده تا خودم از او بازخواست کنم. شما باید اشخاص مضر و مخل امنیت را معرفی کنید. پس از این گفتار ودیدار، اهالی شمالی خوشحال ودیگر امنیت درآن منطقه بحال عادی برگشت.( پوپلزائی،سفرهای غازی امان الله شاه،ص 219- 221)

2-نظریات علیاحضرت در بارۀ تحصیل زنان :

داکتر اکرم عثمان در مورد علیا حضرت مادر شاه امان الله مینویسد: « مادر شاه امان الله، سرورسلطان که زنی دانشمند وکاردان بود وهمیشه در تنظیم نقشه ها وطرح های پسرش سهمی به سزا داشت، مستقیماً در تربیت و تعلیم زنان مملکت دخالت داشت، چانکه در نخستین سالهای تاسیس مدارس دخترانه به همت وتوجه این زن ۱۵۰ دانش آموزدختر مشغول تحصیل بودند واز آن ببعد این رقم فزونی یافت. وبا احداث مکاتب دخترانه در ولایات وشهرها تعداد قابل توجهی دختر وزن به فراگرفتن دانش مشغول شدند.»( غازی امان الله خان دخپلواکی ستوری، افغان کولتوری تولنه جرمنی،کلن،1384، ص 114)

پوپلزائی مورخ کشور، گواهی میدهد که علیاحضرت درنهضت زنان افغانستان، نقش موثری داشته است. امیر حبیب الله خان پس از سفر هندوستان(جنوری سال 1907) و بازگشت به کابل به فکر رفع حجاب زنان افغان افتاد وموضوع  را باعلیاحضرت مطرح کرد ونظر او را خواست:«از علیاحضرت ملکه که ریاست عالیه نسوان افغانستان را برذمه داشت، مشورت خواست.علیاحضرت گفت:زنان هریک خانواده افغان موتر وگادی وملازمین محافظ ملکی ونظامی از خود ندارند.وقتی یک زن از یک گوشۀ شهر با لباس های دعوت از بین کوچه و بازار عبور کند این مخالف عزت وعصمت است،زیرا لباس های منظمی که حفاظت وقار وحیثیت هریک محترمۀ افغان را بنماید،بطورلازم موجود نیست و بازهم اگرامکان پذیرباشد این امر پنجاه سال قبل از وقت است که نباید از عجله کارگرفت. وفکر من آنست که زنان ودختران درخانواده های بزرگ باصول تجدد وتمدن امروز تحت تربیت گرفته شوند تا از آداب مدنی امروز بی خبر نمانند وخودم حاضرهستم که دراین اقدام باصول خصوصی وخانواده گی پیش قدم بوده تحولی رویکار بیاورم که هم آداب ورسوم قدیمه اسلامی وافغانی رعایت گردد  وهم طرز زندگی عصری به زنانان ودختران فهمانده شود واین مقام پیشروی مخصوص اعضای خانواده شاهی خواهد بود. امیر حبیب الله خان بهمراه مشاوران دولت دراین خصوص مشورت نمود وفکر خود وفکر علیا حضرت را بیان نمود. مشاورین بطورعموم فکر علیاحضرت را تائید نمودند. و این سنه 1326 هجری قمری است. وگفته شد که برای نهضت نسوان درافغانستان همه وقته محفل بزرگ تشکیل شود وهم بعضی خبرهای مهم درجرایده نشرگردد.»( پوپلزائی،همان اثر ، ص44)

محمود طرزی درشماره 16 سال اول سراج الاخبار افغانیه از موقف وموقعیت علیاحضرت در دربار ،مراسم استقبال از امیر را بدستور ملکه علیاحضرت چنین گزارش میدهد : «ذات عالیه مقدسه سراج الخواتین علیاحضرت صاحبۀ معظمه روز شنبه 11 ماه حال[حمل] یعنی سه روز پیشتر ازتشریف آوری موکب اعلیحضرت همایونی درحالی که اردوی نخستین شاهانه همرکاب عالیه شان بود، بواسطۀ سارجن مهجردربار به همه ارکان دربار از ارباب مناصب  عسکری وملکی خبرداده شده بود به ساعت 7 صبح روز مذکور بسواری اسپ درسلامخانه  عام ارگ مبارک حاضر شده بهمرکاب عالی نائب الحکومه قطغن[سردارحیات الله خان] باستقبال شان بروند. بوقت معیاد مقرر همه هیات استقبالیه به معیت شهزاده مشارالیها حرکت کرده درحد چهار راهی سیاسنگ موکب فرخنده جناب عالیه معظمه شان را انتقال نمودند. ذات عالیه معظمۀ شان در عرابه سلطنتی بسیار مزین شرف جلوس داشتند و دیگر عرابه های سلطنتی که حامل عایله خاندان جلیلۀ سلطنت وهمرکابان معیت بود،عرابه عالیه شان را پیروی مینمودند.بلوک های سواری عساکرخاصۀ رساله شاهی در اطراف عرابه به نظام حرکت داشتند. درحد قومی باغ[وزارت دفاع آنزمان مقابل پل محمودخان] از طرف عساکر منتظمۀ شاهانه رسم سلام ایفاء گردید.تقریباً به ساعت یازده به کمال عز واقبال وتمام شوکت واجلال داخل حرمسرای شوکت احتوای ارگ مبارکه گردیده، 21 فیرتوپ از توپخانه شاهانه بسلام عالیه معظمه شان انداخته شد. …

«این تشریفات وبرگزاری احتفالات زنانه بحضور علیاحضرت برای رشد وپرورش نسوان افغان درایام اعیادمذهبی وجشن های ملی ودعوتهای خاندانی وقومی تاثیرات زیاد داشت ونهضت اجتماعی زنان ازهمان عهد علیاحضرت بشکل خیلی متین مطابق بوضع ومقتضای همان وقت آغاز گردید.»( پوپلزائی،همان اثر ، ص44-45)

3-اعمار مسجدو مدرسه و عبادتگاه ها:

یکی ازکار های خیریۀ علیا حضرت مادر امان الله خان، اعمارمجدد مسجد شاه دوشمشیره بشکل موجودهً آن درکابل است. این مسجد بعد ازآنکه کابل اسلام را پذیرفت (نیمه قرن سوم هجری) اعمارشده و بار دوم درعهد همایون پسر بابُر درنیمه قرن شانزدهم میلادی وبارسوم به خواهش علیاحضرت سرورسلطان در آغاز ربع دوم قرن بیستم از دارایی شخصی اش بشکل امروزی آن اعمارگردید وبه مسجدشاه دوشمشیره معروف گشت.

همچنان علیا حضرت در شوربازار کابل مسجدی را که اورنگ زیب پادشاه هند ساخته بود وبه مسحد عالمگیری مشهور ولی خراب شده بودنیز دوباره از نوساخت ویک مدرسه نیز برآن علاوه نمود که بنام مسجد علیا ومدرسۀ علیا نامیده شد.

پوپلزائی تاریخ بنای مسجد علیا را سال 1291 شمسی(1912) توسط امیر حبیب الله خان ثبت کرده ودر قطعه شعری که بمناسبت تهداب گذاری ان مسجد سروده شده از علیاحضرت چنین یاد میکند:

در شبستان خواتین است ذاتش چــون سراج

و زجناب شه خطاب او را علــیاحضرت است

چون زعلیا حضرت اینجا مسجدی مانـد بیاد

مسجــدِ علیا نام و جای فیض و رحمت است

.( پوپلزائی،سلطنت شاه امان الله ص46)

4-اعمار گنبدسخی بشکرانه استرداد استقلال کشور:

علیاحضرت به به شکرانه استرداد استقلال کشوراز انگلیسها، در زیارت سخی کابل گنبدی بزرگ با دیوار ودالانهای زیاد اعمارکرد وهرسال درجشن استقلال وجشن نوروز به هدایت او «دیگ نذر» حلوا در زیارت سخی برپا میشد وبه زوار نان حلوا و پول نقد تقسیم میگردید. علاوه براین علیاحضرت زیارت سید اسحق ختلانی(شاه شهید»را که رو به ویرانی نهاده بود دوباره اعمار نمود.( پوپلزائی،سلطنت شاه امان الله ، ص46)مسجداندرابی کابل نیز از ساخته های علیاحضرت است.  ختم