نایب السلطنه سردارنصرالله خان وتاسیس انجمن بیدل شناسی در دربار

درکتاب سراج التواریخ فیض محمدکاتب، وتاریخ سلطنت شاه امان الله واسنقلال مجدد افغانستان تالیف پوپلزائی بخصوص در موضوع قتل امیر حبیب الله خان وجانشینی او ، ذکرسردارنصرالله خان زیاد شده است،اما دراین تذکرات چیزی مهمی توجهم رابخود جلب نکرد تا برآن مکث کنم ، مگر اینک با مطالعه کتاب “تاریخ مطابع وجراید افغانستان» تالیف مرحوم پوپلزائی، یک موضوع سخت مهم وخواندنی در بارۀ نائب السلطنه توجهم را بخود جلب نمود و آن ذوق سرشار او به مطالعه کتابهای ادبی وتاریخی واجتماعی بخصوص انس والفت با شاعران وادیبان بیدل شناس است.

با مطالعه کتاب تاریخ مطابع دریافتم که امیرحبیب الله خان وبرادرش نایب السلطنه هردو ذوق وشوق فروانی برای مطالعه ادبیات وخواندن اشعار بیدل وتحلیل وتفسیراشعار این شاعر نامدار درسبک هندی داشتند.

وسردار نصرالله خان انجمنی از بیدل شناسان معروف کابل را تشکیل داده بود که هر هفته از طرف شب یک محفل بیدل خوانی وشعرخوانی در منزل شخصی سردار دایر میشد و اعضای انجمن اشعاری دراقتفا از بیدل در آن محفل میخواندند و یا اشعار بیدل را به بحث میگذاشتند وبه تاویل وتفسیر استعارات وتشبیهات کلام بیدل ابراز نظر میکردند.

در افغانستان عصرمحمدزائی، دانش وخرد اشخاص از روی فهم او ازاشعار بیدل مشخص میشد. واگراین فهم ودرک شخص از شعر بیدل با شعرسرائی وخوشنویسی همراه می بود، آنگاه به لقب میرزا (آدم دانشمند) معروف میگردید.

فهمیدن اشعار بیدل کاراسانی نیست،اشعار بیدل،چنان در صور خیال‌پیچیده است که فهمش از توان انسانهای عادی بعید است ، ازاینست که بیدل شناسان خود را یک سروگردن بلندتر از شاعران عادی بحسابه می آورند.

تفسیروتشریح کردن دقیق شعر بیدل خیلی مشکل است. طور مثال به این دونمونه شعربیدل توجه کنید:

نفس کشد چـــقـدر محمل غــــرور تردد

به یک دوگام رۀ وهم،تا کجا نرسیدن

تأملی که جهان چیده سعی هرزه تلاشان

بر ابتدا تک و تاز و بر انتها نـرسیدن

یا

رنگ و بوها جمع دارد، میزبان نوبهار

هر دو عالم را صلا زد عشق تا من آمدم

سابقۀ بیدل خوانی درمیان طبقه اشراف جامعه افغانستان به زمان تیمورشاه درانی در دهه هشتاد قرن 18 برمیگردد. چون تیمورشاه خود شاعر زبان دری بود،او دیوان بیدل را از هند باخود آورده بود و برای بیدل خوانی مجالسی در دربارخود تدویرمیکرد و کسانی را که در سرودن شعر وشاعری نام وشهرتی داشتند در آن مجالس دعوت میکرد.

درمیان سرداران قندهاری سردارمهردلخان مشرقی وسردارغلام محمدخان طرزی وپسرش عندلیب از شعرای توانای پیرو سبک بیدل بودند. ودو تن اولی درهنرخطاطی وتذهیب کتاب سرافراز اقران بودند.

اعضای انجمن بیدل شناسی دربار نایب السلطنه:

1-میرزا محمدیعقوب خان خوشنویس کابلی،

2-ملا عبدالعلی مستغنی ابن مفتی رمضان کابلی،

3-ملاپیر دوست

کابلی،

4-میرزا محمدعلی،

5-میرزا غلام محمدخان [نوید]،منشی حضورامیرحبیب الله خان،

6-ملا عبدالجبار ولدگل آخندزاده ساکن سرخاب،

7-ملا عبدالرحمن برادرملا عبدالجبار سرخابی،

8-ملا عبدالرحمن طوطی ساکن زمۀ کوهدامن کابل،

9-میرزا سیدحسین خوش نویس،

10-مولوی محمدیعقوب فراهی،

11-محمدانور بسمل.

مجالس این انجمن اغلب درعمارت شخصی سردارنصرالله خان معروف به”زین العمارت” [قصرصدرات] دایرمیشد. » (همان منبع،ص ۲۸۵)

پوپلزائی مینویسدکه «امیرحبیب الله خان و سردارنصرالله خان نائب السلطنه که از مشتاقان آثار بیدل واز سالیان دراز درعلوم وادبیات وتاریخ مطالعات فروان داشتند، بعد از اتمام طباعت سراج التواریخ در [2جلد]، به طبع دیوان میرزاعبدالقادر برلاس متخلص به بیدل در مطبعۀ حروفی ماشین خانه کابل، اراده نمودند.و تاردیف دال، درطول سال ۱۳۳۴قمری /۱۲۹۵ شمسی به تعداد دوهزارجلد از طبع برآمد…» و«آخرین شخصی که بعد از تصحیح،ترتیب ومقابله کلیات بیدل برصحت اشعار بیدل غورو دقت آخرین میکرد، امیرحبیب الله خان بود. » (همانجا)

پوپلزائی از قول پدرخودحکایت جالبی را روایت میکند که : «دریک مصراع بیدل کلمۀ “حرکت”شامل واز وزن خارج دیده میشد.هیات انجمن بدریافت آن پی نبردند،تا آنکه موضوع بحضور امیر بعرض رسید.امیرحبیب الله خان که شخص نکته سنج وشعرشناسی بودگفت:چون بیدل پروردۀ ملک هند ودهلی است، لهجۀ محاورۀ میرزاعبدالقادربیدل همان لهجۀ هندیان بود. مردم هند کلمه “حرکت” را بر وزن “فرحت” و”شربت”تلفظ می نمایند وهرگاه آنطور تلفظ شود از وزن نمی براید.اعضای انجمن قانع شدند وهمان بودکه امیر حبیب الله خان، دبوان بیدل را مانند سراج التواریخ بعد از ترتیب وتصحیح هیات،خود شخصاً با غور و دقت تمام ملاحظه مینمود. واز آن سبب است که درتمام دیوان بیدل تا ردیف دال آنچه به طبع رسیده است یک غلطی طباعتی دیده نمیشود.»(پوپلزایی ،همان اثر،ص ۲۸۶)

سردارنصرالله خان وتاسیس یک کتابخانه بزرگ:

سردار نصرالله خان ذوق وشوق سرشار به کتاب ومطالعه داشت و به شعر بیدل و معانی بلند شعر بیدل عشق میورزید،

آنطورکه پوپلزایی روایت میکند کتابخانه سردارنصرالله خان درمنزل اول اقامتگاهش (قصرصدرات) موقعیت داشت.ایشان در جمع آوری وخریداری کتب متنوعه و تاسیس یک کتابخانه بزرگ وجامع خیلی توجه نمودوشخص علم پروروادب گستر وهمیشه با علما وادبا سرورکارداشت ودر دربارخود همیشه دانشمندان وهنروران را بار میداد ومجالس علمی وادبی برگزارمیکرد.کارمهمی که سردارنصرالله خان برای غنای کتابخانه خودانجام داد جمع آوری همان 18 هزار جلدکتاب نهایت مهم و نفایس خطی که از عهد شاهان درانی در بالاحصارکابل باقی مانده بود وامیردوست محمدخان آنها را به مولویمحمدسعید خان قاضی القضات بخشیده بود، ودریافته بود که ممکن است آن کتابها نزدقاضی سعدالدین خان –خان علوم[قاضی القضات امیرحبیب الله خان]موجودباشند، بنابرین ازقاضی القضات سعدالدین خان جویاشد که اگربطورفروشی یا هدیه به کتابخانه او بسپارند.چون در مرور شصت سال بسیاری از آن نسخ معتبریا ضایع شده و یا حیف ومیل وبفروش رسانده شده بودند، معهذا آنچه باقیمانده بود نیز خیلی زیاد بود وقاضی سعدالدین خان آنها را به نایب السلطنه اهدا کرد .علاوتاً کتابهای که خودقاضی سعدالدین خان هنگام ماموریت خود درهرات ودیگرولایات جمع آوری کرده بود نیز به کتابخانه نایب السلطنه تعلق گرفت. همچنان سردار محمدعثمان خان والی قندهار ولویناب خوشدلخان نیز یک تعداد کتب گرانبها را از ولایت قندهار جمع آوری کرده به کتابخانه سردارنصرالله خان وکتابخانه امیرحبیب الله خان اهدا کردند .وقتی سایروالیان وسررشته داران ومستوفیان ولایات از ذوق نایب السلطنه آگاهی حاصل نمودند، هریکی از دیگری سبقت جسته درجمع آوری نسخ خطی وکتاب قدیمه وتقدیم آن به کتابخانه نایب السلطنه برسم تحفه اهدا کردند وبدین طریق کتابخانه سردارنصرالله خان یکی از غنی ترین کتابخانه های عصرضیائیه وسراجیه گردید.

درکتابخانه سردارنصرالله خان(نایب السلطنه) اشخاص ذیل :سیدعطامحمد پشینی قندهاری، میرمحمدمحسن قندهاری، مولوی محمدیعقوب فراهی،محمدانورخان بسمل،میرزا عبداللیف خان جوانشیرکابلی،سیداحمدخان [کابدار] ،منشی غلام محمدخان،میرزا محمدعلی خان تائب،میرزا عبدالحسین خان منشی،میرزا محمدعمرخان کشمیری، شیخ محمدرضاخان کابلی،ملا محمدسرورخان اسحاقزائی،ملازم حضور نایب السلطنه وشخص سردارنصرالله خان بسیارزحمت کشیدند ورنج بردند. چنانکه براثر توجه ملامحمدسرورخان اسخاقزائی ،ملا فیض محمدکاتب درسال ۱۳۰۵ قمری به دربار سردارنصرالله خان معرفی ودرهیات تألیف واستنساخ کتب شامل گردید و از برکت همین کتابخانه بود که کاتب، مولف «تحفة الحبیب» یعنی “سراج التواریخ” شد.(همان ،ص ۵۸۰-۵۸۴)

پوپلزائی از قول پدرخود[نظام الدین خان سرمنتظم ادارۀ عالیه شاذ ونادر] مینویسد که :خوشدلخان لویناب نائب الحکومه قندهار، تعداد زیاد کتاب های قلمی را ازدیار قندهار جمع آوری کرده برسم تحفه برای سردار امان الله عین الدوله بکابل فرستاد واین خبر به سمع سردار نصرالله خان نائب السلطنه رسید وبموجب رقعه یی از عین الدوله خواهش کرده نوشت:شنیدم کتابهای بسیار خوب برای ارجمند نورچشم عین الدوله رسیده است، اگربرای نگهداشت کتابخانه حضورمن بفرستید خیلی خوشوقت میشوم. عین الدوله بجواب او محترمانه نوشت که :درخصوص یک کتابخانه منظم من خود هم بسیار سعی دارم وآنچه دل آن بزرگوار میخواهد ، این کمترین نیز آرزودارد تا خدا بخواهد کامیاب شوم. نائب السلطنه بجواب نوشت:من دل آن ارجمند نورچشم سعادتمند را ازتحفه های خاطرخواه من[از] جانب خود خوش میسازم، اما کتابها را بالضرور از جناب شان برای زیب وزینت کتابخانه خودتقاضا میدارم.عین الدوله بجواب نوشت:«دل صیدعشق است محکوم کس نیست، الحکم الله والملک الله»(همان،ص ۵۸۴)

بعداً نائب السلطنه ازخواهش خود منصرف وهم قدری آزرده خاطرشد.اما عین الدوله به انتظام کتابخانه یی که اصلاً کتابخانه ملی مدنظر اوبود، پیوسته سعی می ورزید وآثار بسیاری درهمان دورۀ شهزادگی خود بدست آورد. پس از خاتمه کارنصرالله خان وضبط جایداد واموال او[در۱۲۹۸-۱۲۹۹ش]قسمتی از نفایس آثاراو بدست افراد استفاده جو رسید. یعنی کتب وقطعات بسیارنفیس کتابخانه سردار نصرالله خان درنزد محمدامین خان فراش باشی تا دیر سالیان باقی ماند، زیراکه او برحسب فرمان دولت امانیه به ضبط امول واشیاء نائب السلطنه مقرربود.»(همان ،ص ۵۸۴)

متاسفانه که این آدم ادیب وسخندان و کم ادعا دردام توطیه های عناصر خود غرضی چون مستوفی الممالک خلاف میل باطنی خود افتاد وبعد از زندانی شدن درارگ شکار اقدامات عاقبت نیندیشانه عناصر گماشته انگلیس گردید.بدون تردید اگر توطئه ترور شاه امان الله از سوی محمداختر(رئیس ضبط احوالات نایب السلطنه) در بند قرغه طرح وبمنصه عمل درنمی امد، شاید نایب السلطنه دوباره بزندان نمی افتاد و بمرگش نمی انجامید.

پایان 20/11/ 2022