ډیموکراسي او بیلا بیل تعبیرونه (۳)

جمهوري دیموکراسي :

 جمهوري ډیموکراسي (Republican Democracy) د حکومت یوه بڼه ده چې په کې خلک د رایو ورکولو له لارې خپلې استازې ټاکي ترڅو د هغوی په نمایندګۍ حکومتي چارې ترسره کړي.

 دا نظام د خلکو په اراده ولاړ وي او ټول وګړي په حکومت کې د ګډون حق لري .

تاریخي شالید :

د جمهوري ډیموکراسۍ مفکوره لرغوني یونان ته رسېږي، چېرته چې د آتن ښار د ډیموکراسۍ لومړی مثال وړاندې کوي. په آتن کې وګړي د مستقیمې ډیموکراسۍ له لارې په حکومت کې برخه اخیسته. خو، د اوسني جمهوري ډیموکراسۍ نظام په پراخه توګه په ۱۸مې او ۱۹مې پېړۍ کې رامنځته شو، هغه وخت چې امریکا د بریتانیا له استعمار څخه آزادۍ ترلاسه کړه او خپل اساسي قانون یې وضع کړ .

د جمهوري ډیموکراسۍ بنسټیز اصول :

دا دیموکراسی  پـنځه اساسی اصول لري چی په لنډه توګه په لاندي کی تاوضیح سوی دي :

د خلکو حاکمیت: د جمهوري ډیموکراسۍ اساسي اصل دا دی چې واک ئي د خلکو څخه سرچینه اخلي. خلک د رایو ورکولو له لارې د خپل استازي ټاکي .

آزاد انتخابات: د جمهوري ډیموکراسۍ لپاره انتخابات باید آزاد، عادلانه، او شفاف وي.

ټول وګړي باید د رایو ورکولو حق ولري او انتخابات باید په منظمه توګه ترسره شي.

د قانون حاکمیت: په جمهوري ډیموکراسۍ کې، قانون د ټولو لپاره یو شان تطبیق شي.

هېڅوک له قانون څخه پورته نه وي، او حکومت هم باید د قانون په چوکاټ کې عمل وکړي .

د بشري حقوقو رعایت: جمهوري ډیموکراسي د وګړو اساسي حقوق او آزادۍ تضمینوي، لکه د بیان آزادي، د مذهب آزادي، او د غونډو آزادي .

د ځواک توازن: د حکومت درې واړه څانګې (اجرائیه، قضائیه، او مقننه) باید یو بل سره توازن وساتي او یوه څانګه باید په بشپړه توګه واکمنه نه وي ..

د جمهوري ډیموکراسۍ ځانګړتیاوی :

استازولي: په جمهوري ډیموکراسۍ کې خلک خپل استازي ټاکي ترڅو د هغوی په نمایندګۍ حکومتي چارې ترسره کړي.

 دا استازي د قوانینو په جوړولو او د حکومت په مدیریت کې فعال رول لوبوي ..

حزبونه: په جمهوري ډیموکراسۍ کې سیاسي ګوندونه مهم رول لري.

 ګوندونه د وګړو نظرونه راټولوي او د انتخاباتو له لارې خپل کاندیدان یا نوماند وړاندې کوي.

آزادي مطبوعات: د آزادو مطبوعاتو شتون د جمهوري ډیموکراسۍ لپاره حیاتي دی ارزښت لري .

مطبوعات د حکومت کړنې څاري او د خلکو لپاره معلومات چمتو کوي.

په نتیجه کی ویلای سو چی جمهوري ډیموکراسي د حکومت یو پرمختللی او خلکو ته نېږدې نظام دی چې د خلکو اراده او نظرونه د حکومت په چارو کې منعکس کوي.

 په دې نظام کې د خلکو ګډون او د بشري حقوقو رعایت، د حکومت د شفافیت او مسؤلیت تضمینیږي.

 د جمهوري ډیموکراسۍ اصلي هدف دا دی چې یو عادلانه او برابره  ټولنه رامنځته شي  داسی ټولنه چی هر وګړی د قانون په وړاندې یو شان او د خپلو حقوقو څخه برخمن وي.

اسلام او سیاست :

اسلام د یو جامع دین په توګه، نه یوازې د عباداتو او اخلاقیاتو په برخه کې لارښوونې کوي، بلکې د ټولنې په هر اړخ کې، په ځانګړي ډول په سیاسي چارو کې، هم خپل اصول او احکام وړاندې کوي.

د دې ترڅنګ، سیکولریزم یوه مفکوره ده چې سیاست له دین څخه جلا ګڼي او هر یو خپلواکه بنسټونه لري. د اسلام، سیاست او سیکولریزم ترمنځ اړیکې، توپیرونه او تضادونه به په لاندې ډول وڅیړو :

اسلام د یو ټولنیز او سیاسي نظام په توګه، په ټولنه کې د عدالت، مساوات او شفافیت په اصول ټینګاروي .

خلافت او شورا د اسلامی ټولنو د اساسی اصولو د جملی څځه  دي .

خلافت او مشوره (شورا): د اسلام په لومړنیو وختونو کې، خلافت د اسلامي حکومت یوه بڼه وه چې خلیفه د خلکو د شورا له لارې ټاکل کېده او د هغوی په مشوره يې حکومت کاوه .

عدل او انصاف: د اسلام یو مهم اصل عدل دی. قرآنکریم او نبوي سنتونه په ټولنیزو او سیاسي چارو کې د عدالت او انصاف په مراعاتولو ټینګار کوي ..

د شریعت تطبیق: د اسلامي حکومت یو بل اساسي عنصر د شریعت تطبیق دی، چې په هغه کې ټولنیز، اقتصادي او جزایي قوانین شامل دي .

مسؤلیت او شفافیت: په اسلام کې، رهبران د خپلو اعمالو مسؤلیت لري او باید خلکو ته حساب ورکړي. د شفافیت اهمیت په نبوي احادیثو کې هم څرګند دی .

 که د اسلامي سیاسي نظریو تاریخ ته یوه لنډه کتنه وکړو نو ویلای سو چی سلامي سیاسي نظریې د پېړیو په اوږدو کې پرمختګ کړی دی.

ا د خلافت نظام، امویانو، عباسیانو او عثمانیانو په وختونو کې بېلابېلې بڼې غوره کړې دي .

 د اسلامي حکومت دا بڼې د شریعت او اسلامي اصولو په تطبیقولو سره، خپل سیاسي نظام پرمخ بیولی دئ .

: سیکولریزم او سیاست

سیکولریزم یوه مفکوره ده چې د حکومت او سیاست د دین څخه جلا کوي.

 دا نظریه په غرب کې په ځانګړي توګه د رنسانس په دوره کې رامنځته شوه.

په دې نظام کې حکومت د ټولو دینونو په وړاندې بې طرفه دی او د یو ځانګړي دین پیروانو ته امتیاز نه ورکوي .

آزادۍ او بشري حقوق:

 سیکولریزم د وګړو د دیني آزادۍ او بشري حقوقو احترام کوي او هر چا ته اجازه ورکوي چې د خپل عقیدې مطابق ژوند وکړي .یعني هر څوک حق لری چی د هر دین او مذهب چی زړه یې غواړی پیروی وکړی او هر څوک پر هر دین د انتقاد او نیوکې حق لري .

خو د قانون او سیاست د جلا والی په هکله باید وویل سي چی سیکولریزم قانون او سیاست له دین څخه جلا ګڼي، او حکومتي چارې د دیني اصولو پر اساس نه، بلکې د عقلاني او علمي اساساتو پر بنسټ ترسره کیږي .

سیکولریزم په اروپايي تاریخ کې د منځنیو پېړیو وروسته، د رنسانس او روشنګرۍ په دورو کې په پراخه کچه وده وکړل.

د دې دورې مفکرین لکه جان لاک او ژان ژاک روسو، د سیکولر حکومت بنسټونه کېښودل، او په پایله کې یې ډیموکراسي او بشري حقوقو ته لاره هواره کړل .

د اسلام او سیکولریزم ترمنځ تضاد :

حکومتي نظام: په اسلام کې، حکومت د دیني اصولو پر بنسټ ولاړ وي، حال دا چې په سیکولریزم کې حکومت له دین څخه جلا دی .

قانون جوړونه: اسلامي حکومت قوانین د شریعت پر بنسټ جوړوي، پداسې حال کې چې سیکولر حکومت قوانین د عقلاني او علمي اساساتو پر بنسټ جوړوي .

په اسلام کې دین په ټولنیزو او سیاسي چارو کې مهم رول لوبوي، پداسې حال کې چې په سیکولر نظام کې دین شخصي او فردي مسله ګڼل کېږي .

په معاصر وخت کې، ځینې اسلامي هیوادونه لکه ترکیه او تونس، د سیکولریزم او اسلام د یو ترکیب هڅه کړې ده. ترکیه د مصطفی کمال اتاترک په مشرۍ کې د سیکولر دولت په توګه تاسیس شو، پداسې حال کې چې اسلامي ارزښتونو ته هم زیات اهمیت ورکول کیدۍ .

یو شمیر اسلامی علمأ د لاندنیو دلایلو په بنسټ سیکولر نظام نه خوښوي :

۱ـ دیني واک:  په اسلام کې دین د ژوند ټول اړخونه رانغاړي، له شخصي ژوند څخه نیولې تر سیاسي، اقتصادي، او ټولنیزو مسائلو پورې. سیکولرېزم بیا د دین او دولت جلاوالی ته وده ورکوي، چې په اسلامي نظام کې نه منل کیږی ..

۲ـ اخلاقي بنسټونه: اسلام د انسانانو لپاره اخلاقي اصول او ارزښتونه ټاکي چې باید په ټولنه کې پلي شي.

سیکولرېزم بیا اخلاقي اصول د انساني تجربو او علمي څیړنو پر بنسټ ټاکي، نه د دیني احکامو پر بنسټ.

۳ـ قانون او عدالت: اسلامي شریعت د مسلمانانو لپاره یو بشپړ حقوقي او عدالتي سیستم ګڼل کیږی. په داس حال کی چی سیکولرېزم بیا قانون د انساني عقل او تجربو پر بنسټ جوړوي، چې په اسلام کې یې د منلو وړ نه دي .

۴ـ ټولنیزې اړیکې: اسلام ټولنیزې اړیکې او د کورنۍ جوړښت د دیني اصولو پر بنسټ جوړوي. سیکولرېزم بیا ټولنیزې اړیکې د دیني مداخلو پرته تنظیموي، چې په اسلامي ټولنو کې د فرهنګي او ټولنیزو بدلونونو لامل ګرځي .

۵ـ دیني آزادي: په سیکولر نظام کې دیني ازادي د هر فرد شخصي مسله ګڼل کیږي، خو په اسلام کې دیني فرایض او احکام باید په ټولنه کې تطبیق شي او د ټولو اتباعو لخوا رعایت شي.

دا ټول عوامل د دې سبب ګرځي چې اسلام سیکولرېزم ته د یوه  ناسازګار سیستم په توګه وګوري .

سیکولر پلویان د سیکولرېزم ښه والي د ثابتولو لپاره لاندې ځوابونه وړاندې کوي :

۱ـ دیني بې پرېتوب او مذهبي ازادي: سیکولرېزم د دولت او دین جلاوالی تضمینوي، چې د ټولو مذهبونو لپاره یو شان ازادي او بې پرېتوب رامنځته کوي. دا د دې سبب ګرځي چې هیڅ یو دین دولتي ملاتړ ترلاسه نه کړي او ټولې مذهبي ډلې په مساوي ډول خپل دیني مراسم ترسره کړي.

۲ـ د بشري حقونو ساتنه: سیکولر نظام د ټولو اتباعو د بشري حقونو ساتنه کوي، پرته له دې چې د انسانانو دین یا عقیده په پام کی ونیول سي .

 دا ډول نظام په ټولنه کې د مذهبي تبعیض او تعصب مخه نیسي او د اقلیتونو حقوق تضمینوي .

۳ـ د تنوع او پلورالیزم ملاتړ: سیکولرېزم د ټولنې تنوع او پلورالیزم ته وده ورکوي، چې په کې مختلف مذهبي، کلتوري، او فکري ډلې په سوله او همغږۍ کې ژوند کولی شي. دا ډول نظام د یووالي او ملي هویت په جوړولو کې مرسته کوي.

۴ـ علمي او تعلیمي پرمختګ: سیکولرېزم علم او تعلیم د دیني مداخلو پرته تنظیموي، چې په پایله کې علمي څیړنې او تعلیمي نظامونه د عقل او تجربو پر بنسټ وده کوي. دا د دې سبب ګرځي چې ټولنه په علمي او تخنیکي برخو کې پرمختګ وکړي .

۵ـ  سیاسي ثبات او انصاف: سیکولر نظام سیاسي واک د خلکو ارادې او رایې پر بنسټ تنظیموي، نه د دیني احکامو پر بنسټ. دا د دې سبب ګرځي چې حکومتونه د اتباعو حقوق او ارادې ته درناوی وکړي او د سیاسي واک بدلون په سوله ایزه توګه ترسره شي .

۶ـ اقتصادي پرمختګ: سیکولرېزم اقتصادي سیاستونه د علمي او عملي تجربو پر بنسټ تنظیموي، چې په پایله کې اقتصادي پرمختګ او سوکالي راولي. دا ډول نظام د خصوصي ملکیت او بازار ازادۍ ته وده ورکوي چې په پایله کې د ټولنې ټول وګړي د اقتصادي فرصتونو څخه ګټه پورته کوي .

سیکولر پلویان باور لري چې د دولت او دین جلاوالی د ټولنې د پرمختګ، تنوع، او سولې لپاره اړین دی.

 دا ځوابونه د دې دلیل وړاندې کوي چې سیکولرېزم د مختلفو مذهبونو او کلتورونو تر منځ د همغږۍ او همکارۍ یو مناسب چوکاټ دی .

 په نتیجه کی ویلای سو چی اسلام او سیکولریزم دوې بېلابېلې نظریې دي چې هر یوه خپل ځانګړي اصول او ارزښتونه لري.

پداسې حال کې چې اسلام د دیني اصولو پر بنسټ یو ټولنیز او سیاسي نظام وړاندې کوي، سیکولریزم سیاست له دین څخه جلا ګڼي او د عقلاني او علمي اساساتو پر بنسټ حکومتي چارې پرمخ وړي.

په معاصر وخت کې، ځینې اسلامي هیوادونه هڅه کوي چې د دې دواړو نظریو یو منځلاری ترکیب رامنځته کړي ترڅو هم د دیني ارزښتونو او هم د عصري پرمختګ ترمنځ یو توازن وساتل سي .