نومځری(ضمیر) هغه کلمه ده چې د یوه نوم نماینده ګي کوي، یا د نوم پرځای کارېږي چې پخوا په کلام کې د هغه ذکر راغلی وي . لکه : احمد ښوونځي ته ځي، هغه هره ورځ خپل درسونه وايي.
په لومړنۍ جمله کې (احمد) نوم دی او په دویمه جمله کې (هغه) ضمیر دی او د نوم(احمد) پرځای راغلی دی. او د بیا تکرار څخه یې مخنیوی کړی.
د ضمیر دنده او وظیفه په خبرو کې د تکرار مخنیوی دی، ځکه چې تکرار د کلام د ضعف سبب ګرځي، د نومځري(ضمیر) توپیر له څیزنوم، ستاینوم او شمېر نوم سره دادی چې دوی یوازې د جنس ، عدد او حالت له مخې ګردانېږي خو ضمیر ددې سربېره له شخص یا وګړي له مخې هم ګردانېږي.
د نومځري(ضمیر) ګرادني اړخونه:
په پښتو ژبه کې نومځری(ضمیر) په عمومي توګه له څلورو اړخونو ګردانېږي:
الف: د وګړي یا شخص له مخې:
| شخصي(غښتلي) ضمیرونه | ||||||
| جمع مثالونه | مفرد مثالونه | اشخاص | ||||
| موږ موږ کور ته ځو. | زه زه کور ته ځم. | لومړی | ||||
| تاسې تاسې کور ته ځئ. | ته ته کور ته ځې. | دویم | ||||
|
دوی دوی کور ته ځي. |
دی کور ته ځي. | دی | نارینه |
درېيم |
||
| دا کور ته ځي. | دا | ښځینه | ||||
| شخصي (کمزوري) ضمیرونه | ||||||
| جمع مثلونه | مفرد مثالونه | اشخاص | ||||
| مو کتابونه مو را کړئ. | مې کتاب مې را کړه. | لومړی | ||||
| مو کتابونه مو واخلئ. | دې کتاب دې راکړه. | دویم | ||||
|
یې کتابونه یې ورکړئ. |
کتاب یې ورکړه. |
یې |
نارینه |
درېیم |
||
| کتاب یې ورکړه. | ښځينه | |||||
ضمیرونه (نومځري) د لومړي(متکلم)، دویم(مخاطب) او درېيم(غایب) شخص له مخې اوړون مومي. لکه:
| ملکي ضمیرونه | |||||
| جمع مثالونه | مفرد مثالونه | اشخاص | |||
| زموږ زموږ کتابونه. | زما زما کتاب. | لومړی | |||
| ستاسې ستاسې کتابونه. | ستا ستا کتاب. | دویم | |||
|
د دوی د دوی کتابونه. |
دده کتاب. | دده | نارینه |
درېيم |
|
| ددې کتاب. | ددې | ښځینه | |||
| پلوي یا قیدي ضمیرونه | |||||
| جمع مثالونه | مفرد مثالونه | اشخاص | |||
| را کتاب راته راکړه. | را کتاب راته راکړه. | لومړی | |||
| در کتاب درته در کړم؟ | در کتاب درته درکړم؟ | دویم | |||
|
ور کتاب ورته ورکړه؟ |
کتاب ورته ورکړه. |
ور |
نارینه |
درېیم |
|
| کتاب ورته ورکړه. | ښځينه | ||||
ب: د جنس له مخې:
| شخصي(غښتلي) ضمیرونه | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| جمع مثالونه | مفرد مثالونه | اشخاص | ||||||||||||||||||||||||||||||
| موږ موږ کور ته ځو. | زه زه کور ته ځم. | لومړی | ||||||||||||||||||||||||||||||
| تاسې تاسې کور ته ځئ. | ته ته کور ته ځې. | دویم | ||||||||||||||||||||||||||||||
|
دوی دوی کور ته ځي. |
دی کور ته ځي. | دی | نارینه |
درېيم |
||||||||||||||||||||||||||||
| دا کور ته ځي. | دا | ښځینه | ||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||
له جنس څخه مطلب دادی چې چې نوم نارینه دی که ښځينه. په نومځرو(ضمیرونو) کې د جنس مسله یوازې د درېیم شخص په مفرده بڼه کې راڅرګندېږي. لکه:
له پورتني جدول څخه معلومېږي چې په شخصي ضمیرونو کې د جنس مسله یوازې د درېيم شخص په مفرده بڼه کې راڅرګندشوې چې په شخصي ضمایرو کې د درېیم شخص نارینه لپاره (دی،هغه) او د ښځينه لپاره (دا،هغه) راغلی ، په ملکي ضمایرو کې هم په درېیم شخص کې د نارینه لپاره (دده) او د ښځینه لپاره (ددې) راغلی ، او د جمع په حالت کې د نارینه او ښخينه لپاره یو ډول ضمایر(دوی/هغوی) راغلي دي. د مثال په ډول:
د درېیم شخص مفرد لپاره: دی(هغه) راغی.(نارینه) ،دا(هغه) راغله.(مونث)
د درېيم شخص جمع لپاره: دوی(هغوی) راغلل.(نارینه او ښځینه دواړه)
ج: د حالت له مخې:
له حالت څخه مراد دادی چې یو نوم په جمله کې په کومه بڼه راځي، اصلي بڼه که غیر اصلي بڼه. او دا اصل د ستاینوم، څیزنوم او شمېرنوم په څېر په نومځرو کې هم د طبیق وړ دی.
د ضمیر اصلي او غیر اصلي حالتونه:
| د ضمیر اصلي حالت | ||||
| الف: له لازمي فعل سره د فاعل په توګه په ټولو زمانو کې راځي. |
اوسمهال |
مفرد | زه ځم. ته ځې. دی/دا ځي. | |
| جمع
|
موږ ځو. تاسې ځئ. دوی ځي. | |||
|
تېرمهال |
مفرد
|
زه تللی وم. ته تللی وې. دی تللی و.(نارینه) دا تللې وه.(ښځینه) | ||
| جمع | موږ تللي وو. تاسې تللي وئ. دوی تللي ول | |||
| ب: له متعدي فعل سره د فاعل په توګه یوازې په اوسمهال کې راځي. |
متعدي اوسمهال |
زه ډوډۍ خورم. ته ډوډۍ خورې. دی/دا (هغه) ډوډۍ خوري . (نارینه/ښځینه) | ||
| د ضمیر غیر اصلي حالت | |||
| الف:په متعدي ماضي کې د فاعل په توګه راځي. | متعدي ماضي | ما ډوډۍ وخوړه. تا ډوډۍ وخوړه. ده/دې ډوډډۍ وخوړه.(نارینه/ښځینه) | |
| ب: د غیر مستقیم مفعول[1] په توګه په ټولو زمانو کې راځي. | اوسمهال
|
شپون تا ته رمه پیایي.
زرمینه ما ته ډوډۍ پخوي.
|
|
|
تېرمهال
|
شپانه تا ته رمه وپووله.
زرمینې ماته ډوډۍ پخه کړه. |
||
| ج: په اضافي حالت کې د مضاف الیه په توګه راځي. | کتاب مې راکړه. دلته کتاب مضاف، مې ( د زما مغیره حالت) مضاف الیه | ||
د موضوع د ښه وضاحت لپاره لاندې جدولونو ته پاملرنه وکړئ!
| شخصي غښتلي ضمیرونه | ||||
| اشخاص | اصلی حالت | غیر اصلي حالت | اصلي حالت | |
| مفرد مثالونه | مفرد مثالونه | جمع مثالونه | ||
| لومړی | زه زه درس لولم. | ما ما درس ولوست. | موږ موږ درس لولو. | |
| دویم | ته ته درس لولې. | تا تا درس ولوست. | تاسې تاسې در ولوست. | |
|
درېیم |
نارینه | دی،هغه دی درس لولي. | ده، هغه ده درس ولوست. |
دوی/هغوی دوی/هغوی درس لولي. |
| ښځینه | دا، هغه دا درس لولي. | دې، هغې دې درس ولوست. | ||
| اشاروي ضمیرونه | ||||||
|
(یوازې درېیم شخص) |
واټن(فاصله) | اصلي حالت | غیر اصلي حالت | اصلي حالت | غیر اصلي حالت | |
|
لنډ |
نارینه | دغه/a/ | دغه/∂/ | دغه/a/ | دغو | |
| ښځینه | دغه/a/ | دغې/e/ | دغه/a/ | دغو | ||
|
لر |
نارینه | هغه/a/ | هغه/∂/ | هغه/a/ | هغو | |
| ښځینه | هغه/a/ | هغې/e/ | هغه/a/ | هغو | ||
| لا
لر |
نارینه | هوغه/a/ | هوغه/∂/ | هوغه/a/ | هغو | |
| ښځینه | هوغه/a/ | هوغې/e/ | هوغه/a/ | هغو | ||
د: د عدد له مخې:
| شخصي(غښتلي) ضمیرونه | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| جمع | مفرد | اشخاص | ||||||||||||||||||||||||||||||
| موږ موږ کور ته ځو. | زه زه کور ته ځم. | لومړی | ||||||||||||||||||||||||||||||
| تاسې تاسې کور ته ځئ. | ته ته کور ته ځې. | دویم | ||||||||||||||||||||||||||||||
|
دوی دوی کور ته ځي. |
دی کور ته ځي. | دی | نارینه |
درېيم |
||||||||||||||||||||||||||||
| دا کور ته ځي. | دا | ښځینه | ||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||
له عدد څخه مطلب دادی چې یو نوم(شمېرنوم،څیزنوم،ستاینوم او ضمیر«نومځری) مفرد دی او که جمع.
نومځري د شکل او چار له مخې پر لاندې ډولونو وېشل کیږي:
۱ – شخصي(ځانګړي) ضمیرونه (Personal pronouns) :
هغه ضمیرونه دي چې په جمله کې د شخص ځایناستی کیږي، هغه که ویونکی، اورېدونکی او یا هم غایب وي.
شخصي ضمیرونه په جمله کې د استعمال له مخې په دوه ډوله دي:
الف: غښتلي(منفصل) ضمیرونه:
هغه ضمیرونه دي چې په خپلواکه توګه معنی ورکوي؛ له بلې کلمې سره پیوسته او متصل نه راځي او په خپلواکه توګه استعمالېږي. ددغو ضمایرو مفرده بڼه دوه حالته لري اصلي او غیر اصلي حالت.
| شخصي غښتلي ضمیرونه | ||||
| اشخاص | اصلی حالت | غیر اصلي حالت | اصلي حالت | |
| مفرد | مفرد | جمع | ||
| لومړی | زه زه درس لولم. | ما ما درس ولوست. | موږ موږ درس لولو. | |
| دویم | ته ته درس لولې. | تا تا درس ولوست. | تاسې تاسې در ولوست. | |
|
درېیم |
نارینه | دی،هغه دی درس لولي. | ده، هغه ده درس ولوست. |
دوی/هغوی دوی/هغوی درس لولي. |
| ښځینه | دا، هغه دا درس لولي. | دې، هغې دې درس ولوست. | ||
ب: کمزوري(متصل) ضمیرونه:
هغه ضمیرونه دي چې په خپلواکه توګه کومه معنا نه ښندي، کله چې له یوه نوم سره استعمال شي خپل مفهوم په ډاګه کوي.
| کمزوري (متصل) ضمیرونه | ||
| شخص | مفرد | جمع |
| لومړی | مې کتاب مې لوست. | مو کتاب مو ولوست. |
| دویم | دې کتاب دې ولوست. | مو کتاب مو ولوست. |
| درېیم | یې کتاب یې ولوست. | یې کتاب یې ولوست. |
۲-ملکي ضمیرونه (Possessive pronouns):
هغه ضمیرونه دي چې تول(ملکیت) او اړوندي(تعلق) ښيي. دا ضمیرونه هم د شخصي ضمایرو په څېر په غښتلي(منفصل) او کمزوري(متصل) باندې وېشل کېږي.
الف: غښتلي(منفصل) ملکي ضمیرونه:
(دا ضمیرونه هم له نورو ضمیرونو سره د ځينو تورو په اضافه کېدو جوړېږي. د لومړي شخص لپاره د «ز» په اضافه کېدو لکه زما، زموږ. د دویم شخص لپاره د «س» په اضافه کېدو لکه ستا، ستاسو/ستاسې. د درېيم شخص لپاره د نورو نومونو په څېر د اضافت توري «د» په زياتېدو جوړېږي) (۱۷:۱)
| منفصل ضمیرونه | ||||
| جمع مثالونه | مفرد مثالونه | اشخاص | ||
| زموږ زموږ کتابونه راکړه. | زما زما کتاب راکړه. | لومړی | ||
| ستاسې دا ستاسې کتابونه دي. | ستا دا ستا کتاب دی. | دویم | ||
|
د دوی د دوی کتابونه ورکړئ. |
دده کتاب ورکړه. | دده | نارینه |
درېيم |
| ددې کتاب ورکړه. | ددې | ښځینه | ||
منفصل ملکي ضمایر په جمله کې مضاف څخه مخکې راځي د مثال په ډول: زما کتاب راکړه.
په پورتنۍ جمله کې (زما) مضاف الیه[2] دی او (کتاب) مضاف[3] دی.
ب: کمزوري (متصل) ملکي ضمیرونه:
هغو ضمیرونو ته ویل کیږي چې په خپلواکه توګه کومه معنا نه ښندي او کله چې له یوه نوم سره استعمال شي خپل مفهوم او مانا په ډاګه کوي. (۸۶:۳)
| کمزوري (متصل) ضمیرونه | ||
| شخص | مفرد | جمع |
| لومړی | مې کتاب مې لوست. | مو کتاب مو ولوست. |
| دویم | دې کتاب دې ولوست. | مو کتاب مو ولوست. |
| درېیم | یې کتاب یې ولوست. | یې کتاب یې ولوست. |
(مې ،مو) د لومړي شخص لپاره، (دې، مو) د دویم شخص لپاره او (یې،يې) د درېیم شخص لپاره استعمالېږي.
یادښت: غښتلي (منفصل) ضمیرونه په جمله(غونډله) کې تل تر مضاف مخکې راځي او کمزوري ترې وروسته راځي. لکه: زما کتاب راکړه.(په دې جمله کې غښتلی ضمیر تر مضاف مخکې راغلی) او کتاب مې راکړه.( په دې جمله کې کمزوری ضمیر تر مضاف وروسته راغلی).
۳ – اشاري ضمیرونه(نغوت نومځری) Demonstrative Pronouns:
هغه ضمیرونه دي چې اشخاصو او شیانو ته اشاره کوي او د هغو د نومونو پرځای راځي. په پښتو ژبه کې اشاري ضمیرونه له شخص، عدد او حالت پرته د درېیم وګړي لپاره د واټن(فاصله) او جنس له مخې ګردانېږي.
| اشاروي ضمیرونه | ||||||
|
(یوازې درېیم شخص) |
واټن(فاصله) | اصلي حالت | غیر اصلي حالت | اصلي حالت | غیر اصلي حالت | |
|
لنډ |
نارینه | دغه/a/ | دغه/∂/ | دغه/a/ | دغو | |
| ښځینه | دغه/a/ | دغې/e/ | دغه/a/ | دغو | ||
|
لر |
نارینه | هغه/a/ | هغه/∂/ | هغه/a/ | هغو | |
| ښځینه | هغه/a/ | هغې/e/ | هغه/a/ | هغو | ||
| لا
لر |
نارینه | هوغه/a/ | هوغه/∂/ | هوغه/a/ | هغو | |
| ښځینه | هوغه/a/ | هوغې/e/ | هوغه/a/ | هغو | ||
۴- استفهامي ضمیرونه (interrogative pronouns)
په اصل کې له دویم شخص څخه د یوې پوښتنې په وخت کې د څیزونو او وګړو لپاره راځي چې د شخص ،زمان،څرنګوالي او څومره والي له مخې اوړون مومی، لاندې ډولونه لري او ځینې یې د حالت له مخې اوړون مومي.
څوک(چا):
د شخص یا اشخاصو لپاره استعمالېږي، د حالت له مخې ګردانېږي، اصلي بڼه یې (څوک) او اوښتې بڼه یې(چا) ده ، دنارینه،ښځينه،جمع او مفرد لپاره په یوه بڼه راځي.
اصلي حالت(څوک):
الف:له لازمي فعل سره د فاعل په توګه په ټولو زمانو کې؛ لکه : څوک راغی؟(اوسمهال) څوک راځي؟(راتلونکی مهال) څوک راغلې وه؟(تېرمهال)
ب:له متعدي فعل سره د فاعل په توګه یوازې په اوسمهال کې؛لکه: څوک درس لولي؟(اسمهال) څوک ډوډۍ خوري؟(اوسمهال)
ج:د مستقیم مفعول په توګه یوازې په اوسمهال کې؛لکه: څوک درس لولي؟(اوسمهال) څوک ډوډۍ خوري؟ (اوسمهال)
غیر اصلي حالت(چا):
الف:په متعدي ماضي کې د فاعل په توګه؛لکه: چا خط ولیکه؟ چا خپل درس ولوست؟
ب: د غیر مستقیم مفعول په توګه په ټولو زمانو کې ؛ لکه : چا په ملالۍ کالي ومنځل؟(تېرمهال) چا په زلمي کیسه ولوسته؟(تېرمهال) اڅک چاته کیسه وکړه؟
کوم(کومه او کومې):
د شخص یا اشخاصو او شیانو لپاره راځي،دغه ضمیر له حالت څخه سربېره د جنس له پلوه هم ګردانېږي. اصلي حالت یې (کوم)، مفرده اوښتې بڼه یې (کومه) دی، مفرد او جمع حالتونه یې یو ډول دي ، د جمع اوښتې بڼه یې(کومو) ده.؛لکه: کوم سړی راغی؟ (مفرده اصلي بڼه«مذکر») کومه ښځه راغله؟(مفرده اوښتې بڼه«مونث») کوم کسان راغلل؟(جمع بڼه) کومو کسان ووهلې؟(جمع اوښتې بڼه)
د (کومه) مفرده او اوښتې بڼه(کومې) ده؛لکه: کومه ښځه راغله؟ کومې ښځې کار وکړ؟
چېرې:
دغه ضمیر ځای پوښتي او ګردانېږي؛ لکه : چېرې ځې؟ چېرې کار کوې؟
کله:
زمان پوښتي لکه: کله راغلې؟ کله به راشې؟ کله دې درس ولوست؟ کله درس لولې؟
څومره:
چې زیاتره د اشیاوو او اشخاصو شمېر او د جنس د څرنګوالي او کیفیت مقدار او درجه ښيي؛ لکه : څومره انجونې راغلې؟ څومره غنم دې واخیستل؟
ولې:
چې د یو عمل او پېښې عامل او سبب پوښتي ؛ کله : ولې راغلې ؟ ولې درس نه وايې؟ ولې خاندې؟ ولې دې احمد وواهه؟
۵ – پلوي یا سمتي ضمیرونه (Directive pronoun):
پلوي ضمیرونه یواځې د وګړو لپاره راځي، د یو فعل سمت او لوری ښيي. یواځې د شخص لپاره ګردانېږي، د جنس او عدد کټګوري نه لري. د مفرد او جمع لپاره په یوه بڼه راځي. له پښتو او اورمړي پرته په نورو ژبو کې نشته. (۲۹:۱)
په پښتو کې پلوي ضمیرونه درې دي:
| اشخاص | پلوي(سمتي)ضمیرونه |
| لومړی | را |
| دویم | در |
| درېیم | ور |
دا ضمیرونه کله د مختاړي دنده ترسره کوي او کله هم د ضمیر:
د مختاړي په توګه:
له ځینو فعلونو سره د مختاړي په توګه یوځای کېږي او مانایې بدلوي؛ لکه:
| وړل | را وړل/در وړل/ور وړل |
| کتل | را کتل/در کتل/ ورکتل |
| نیول | را نیول/ در نیول/ ور نیول |
| غلم | را غلم/ در غلم/ ورغلم |
| تلل | را تلل/ در تلل/ ورتلل |
د ضمیر په توګه:
قلم یې را ولېږه. په دې جمله کې (را) پلوی یا سمتي ضمیر دی چې د متکلم لوری ښيي.
قلم یې در ولېږه. په دې جمله کې (در) پلوی یا سمتي ضمیر دی چې د مخاطب لوری ښيي.
قلم یې ور ولېږه. په دې جمله کې (ور) پلوی یا سمتي ضمیر دی چې د غایب لوری ښيي.
د موضوع د ښه څرګندتیا لپاره لاندې مثالونو ته ځیر شئ.
| را یې کړه. | یې کړه |
| در یې وړم. | یې وړم |
| ور مې کړ. | مې کړ |
دلته د ضمیر په توګه راغلی او د شخصي ضمیرونو ځای یې نیولی ، یعنې داسې هم ویل کېږي: ماته یې راکړه/ تاته یې دروړم/ده ته مې ور کړ.
سمتي ضمیرونه د فعلونو په سرکې راځي، خو په ځینو فعلونو کې چې کمزوري شخصي ضمیرونه ورسره راغلي وي ، د سمتي ضمیر او فعل ترمنځ کمزوری ضمیر لوېږي. د مطلقیت (و) او د راتلونکي مهال(به) هم د سمتي ضمیر او کمزوري ضمیر ترمنځ راځي. (۳۰:۳)
لکه:
| را دې ووړ | در مې ووړ | ور یې ووړ |
| را ویې بښه | در ومې باښه | ور ویې باښه |
| رایې کړه | در مې کړ | ور به یې کړم |
| را ویې سپاره | در ومې سپاره | در وبه یې سپارم |
| را یې وست | درمې وست | وریې وست |
۶ – اداتي ضمیرونه(وییکنومځري):
چې له اداتو یا له سربلونو او اوستربلونو څخه منځته راځي او د اړوندو اداتو له چار او دندې سره سم د ضمیرونو ځای نیسي.
پکې :
د درېیم شخص(مفرد،جمع،نارینه او ښځینه) لپاره راځي. اوړون نه لري ،منشایي او مکاني حالت ښيي، لکه:
احمد پکې درس وايي . احمد پکې ناست دی. ګلونه پکې کېږده.
زمونږ د زیاترو لیکوالانو یوه لویه تېروتنه داده چې د (پکې) ضمیر بېل(په کې) لیکي چې په اصل کې جلا لیکل یې غلط دي ، که بېل ولیکل شي بیا سربل او اوستربل ګرځي . د سربل او اوستربل په توګه (په افغانستان کې ، په توره شپه کې) د ضمیر په توګه(احمد هم پکې اوسې.) (۱:۲)
پسې:
د ورپسې لنډیز دی، د درېیم وګړي(مفرد،جمع،نارینهاو ښځینه) لپاره راځي، تعقیبي حالت ښيي. لکه: پسې ځم، پسې لاړل، پسې راځم.
باندې:
د ورباندې لنډ شکل دی، دا هم د درېیم وګړي لپاره راځي او وګړی په پورتني (استعلايي) حالت کې یې ښيي؛ لکه : څه ښکلی شعر ووې، افرین په خوشال باندې،
باندې د (پر) اوستربل هم دی، کله چې له (پر) سره په اوستربلي حالت کې راشي ؛ د لنډون لپاره لوېږي او د جملې په معنا کې بدلون نه راځي؛ لکه:
پر څوکۍ باندې ناست دی پر څوکۍ ناست دی
پر ده باندې مې پور دی پرده مې پور دی
پرې:
دا هم د درېیم وګړي لپاره راځي. د (باندې یا ورباندې) دنده سرته رسوي؛ لکه: زه پرې خبر نه یم/ دی نه پرې پوهېږي.
ترې:
د (ورڅخه، ورځنې، ورنه) پرځای راځي . لکه:
ترې خبر نه یم ما ترې ځار کړې
ځنې:
د (ورځنې) لنډ شکل دی. د (ترې، ترېنه، ورڅخه،ورځنې) چار او دنده سرته رسوي؛ لکه:
زه ځنې راغلم ځنې غواړم یې
۷ – ارتباطي ضمیرونه (Relative Pronouns):
ربطي ضمیرونه په جملو کې د ربط دنده تر سره کوي او دوې جملې سره تړي. دا ضمیرونه زیاتره له دوو توکو جوړېږي. ربطي ضمیرونه د شخصي ،ملکي او اشاروي ضمیرونو سره د (چې) ارتباطي ادات له یو ځای کېدو څخه جوړېږي. په دې توګه لومړۍ جمله له دویمې یا دوې فقرې ارتباط پیدا کوي. (۴۱:۱)
لکه:
زه راغلم، چې تا ووینم.
موږ درسونه لولو، چې امتحانونه نېږدې دي.
چې بېړه دې وه، تللی به وې.
له مبهمو ضمیرونو سره هم راتلی شي؛ لکه: څوک چې مطالعه کوي، په ګټو به یې وروسته پوهېږي. کوم څوک دې چې ولید،خبر یې کړه.
| ربطي ضمیرونه | مثال |
| څوک، چې | څوک، چې نیکي کوي هغه به ثواب مومي. |
| چا،چې | چا،چې کار ږکړ ګټه د هغو ده. |
| څه،چې | څه، چې کرې هغه به رېبې. |
| هر څوک،چې | هر څوک،چې کوښښ کوي کامیابېږي. |
| هر څه،چې | هرڅه،چې واېې ووایه. |
| هریو، چې | هر یو، چې دې په کار وي، دربه یې کړم. |
| ځینې،چې | ځېنې،چې راغلي وو،هغوی دلته دي. |
(۱۲۴:۶)
۸ – انعکاسي ضمیرونه(Reflective Pronouns):
دا ضمیرونه له نومونو یا ضمیرونوسره د (ځان) په ملګرتیا جوړېږي. د مفرد لپاره(ځان) او د جمع لپاره (ځانونه)راځي. غیراصلي یا اوښتي حالت کې د (ځانو/ځانونو) په بڼه راځي. (۴۳:۱)
لکه:
زمري ځان ورساوه. زلمي اوزمري ځانونه ورسول.
څوک دې ځان نه ژوبلوي ځانو ته مو کار پیدا کړي؟(اوښتی حالت)
ځینې وخت ګډ ضمیر(خپل) هم ورسره ملګری کېږي، لکه:
قدرت خپل ځان وژغوره. ده خپل ځان خراب کړ.
خپل ځانونه وساتئ. خپلو ځانو ته ودونه وکړئ.
۹ – ابهامي ضمیرونه(indefinite pronouns):
هغه ضمیرونه دي چې د یو نامعلوم شخص یا څیز لپاره راځي.
هر:
زیاتره په یو ګړي اړه لري. د جنس او حالت له مخې اوړون مومي او د مخټاکي په دریځ کې راځي.(۱۳۰:۶) لکه : هر زلمی، هره پېغله، هر ښوونکی، هرې ښوونکې… د ضمیر په در درېځ کې ؛ لکه؛ هریو راوله / هر یوه خبرې وکړې.
هر لس هلکان او هر لس نجونې سره یوه یوه ډله جوړوي.
له پوښتني ضمیرونو سره هم راځي، لکه:
هرڅوک راتلای شي.
هر چاته مه وایه.
بل:
(یوازې د شمېرېدونکي یوګړي نوم پرځای راځي او یا ورسره د نغوتنومځري غوندې ملګرتیا کوي؛ لکه : بل زلمی، بله پېغله، دبل زلمي، دبلې پېغلې… د نومځرو په چار کې لکه یو سړی راغی،پسې«بل» راغی. لکه:
لکه زه پر یاز مین یم،«بل» به نه وي هسې.
لکه زه پسې غمجن یم بل به نه وي هسې) (۱۳۰:۶)
نور:
دا ضمیر د جمع شمېرېدونکي او د نه شمېرېدونکي مفرد ، جمع او جنس نوم ښکارندويي او ملګرتیا کوي. د جنس او حالت له مخې اوړون مومي؛ لکه: نور هلکان، نورې نجونې،نور چای، نورې اوبه ، نور رېګ، د نورور اوبه ….
دا ضمیر هم د نورو په څېر له پوښتنې ضمیرونو سره راځي.
نور څوک مه خبروه.
نور چاته مه وایه . نور کوم راوغواړم؟
دواړه:
د وګړي(تثنیه) ښيي ، د جنس او حالت له مخې اوړون مومي. لکه : دواړه هلکان، دواړې نجونې، دواړه سړي، داړو سړیو. (۱۳۰:۶)
هېڅ:
د یوه ناټاکلي څیز یا څیزونو نشتوالی ښيي. اوړون، مفرد او جمع نه لري.د ضمیر او مخټاکي په توګه راځي. د نومځري په درېځ کې؛ لکه: هېڅ نشته، هېڅ نه اخلم، هېڅ نه خورم، هېڅ مو ونه کړل… د مخټاکي په دريځ کې؛ لکه : هېڅ هلک، هېڅ هلکان، هېڅ انجلۍ، هېڅ نجونې، هېڅ هلکانو. (۱۳۲:۶)
له نورو ضمیرونو او پېژند(یو) سره مبهم ترکیبي ضمیرونه هم جوړوي، لکه: هېڅ یو ، هېڅ کوم، هېڅ څوک(هېڅوک)، هېڅ چا(هېچا).
(هېڅ) قید هم دی، لکه: زمری هېڅ نه راځي. هغه هېڅ نه ځي.
څوک :
دا هم پر پوښتنې ضمیر سربېره مبهم ضمیر هم دی. او بیا په ګډه د وګړي(مفد،جمع،نارینه، ښځینه) ښکارندويي کوي، اوښتې بڼه یې (چا ) ده. مثالونه : نن څوک راځي. څوک یو کار کوي، خپل کار په چا نه کوم. عزت چاسره په یوه لاره نه ځي.
۱۰ – ګډ(اشتراکي) ملکي ضمیر:
((په پښتو کې (خپل) ګډ ملکي ضمیر دی . د جنس او حالت له پلوه اوړون مومي، خو د عدد له مخې اوړون نه لري. د لومړي، دویم او درېیم وګړي د مفرد او جمع لپاره یو ډول راځي، ځکه نو ګډ ملکي ضمیر ورته وایې.
دی خپل کور ته ولاړ.
دی په خپله خبره ټينګ ولاړ دی.
ته هره ورځ خپل ټولګي ته ناوخته راځې.
د جنس او حالت له مخې اوړون مومي لکه:
اڅک خپل کار سم نه کوي.
خپل کار کې دې کوه، خپل به کومه.
قدرت خپله دنده سمه اجرا کوي.
قدرت د خپلې مور عزت کوي.
دوی خپلو خلکو ته خدمت کړی.
موږ په خپلو کورونو کې په امن نه یو.
په ارتباطي حالت کې هم راځي، لکه:
له خپل ورور سره مې په درسونو کې مرسته وکړه.
خپل کورته مې سامان واخیست.
له انعکاسي ضمیرونو سره هم راځي، لکه:
خپل ځان مې ورساوه/ خپل ځان يې ژوبل کړ/ خپل ځان دې ورسوه.
په تکراري ډول هم راځي لکه:
خپل خپل ځایونه وپېژنئ/ خپل خپل کارونه مو وکړئ.
یا لکه خوشال خان چې وايي: «هر سړی پيدا دی خپل خپل کار لره کنه». )) (۵۰:۱)
ماخذونه:
۱ – ذهین،احسان الله. ۱۳۹۵ل. د ضمیرونو ارزښت. د لېسانس د دورې مونوګراف.
۲ – ښکلی، اجمل. ۱۳۹۵ل. کومې کلمې یوځای او کومې بېلې ولیکو؟ تاند ویبسایټ.
۳ – خوېشکی،محمدصابر. ۱۳۹۴ل. پښتو غږپوهنه او وييپوهنه(فونولوژي-مورفولوژي) . لسم چاپ. خپروونکي: خیبر خپرندویه اداره.
۴ – خوېشکی ، محمد صابر. ۱۳۹۵ل. پښتو معاصر ګرامر. لومړی چاپ. خپرونکی: جهان دانش خپرندویه ټولنه.
۵ – رښتین،صدیق الله. پښتو ګرامر. خپرندوی:خاور خپرندویه ټولنه.
۶ – زیار ، مجاور احمد. ۲۰۰۵م. پښتو پښویه. خپرندوی: دانش خپرندویه ټولنه.
د دعوت رسنیز مرکز ملاتړ وکړئ
له موږ سره د مرستې همدا وخت دی. هره مرسته، که لږه وي یا ډیره، زموږ رسنیز کارونه او هڅې پیاوړی کوي، زموږ راتلونکی ساتي او زموږ د لا ښه خدمت زمینه برابروي. د دعوت رسنیز مرکز سره د لږ تر لږه $/10 ډالر یا په ډیرې مرستې کولو ملاتړ وکړئ. دا ستاسو یوازې یوه دقیقه وخت نیسي. او هم کولی شئ هره میاشت له موږ سره منظمه مرسته وکړئ. مننه
د دعوت بانکي پتهDNB Bank AC # 0530 2294668 :
له ناروې بهر د نړیوالو تادیاتو حساب: NO15 0530 2294 668
د ویپس شمېره Vipps: #557320 :
Support Dawat Media Center
If there were ever a time to join us, it is now. Every contribution, however big or small, powers our journalism and sustains our future. Support the Dawat Media Center from as little as $/€10 – it only takes a minute. If you can, please consider supporting us with a regular amount each month. Thank you
DNB Bank AC # 0530 2294668
Account for international payments: NO15 0530 2294 668
Vipps: #557320
