زنان داستان سرای افغان و ظهور ادبیات داستانی-قسمت اول

 05/12/2020

مقدمۀ مؤلف:

در کلتور و فرهنگ خاص افغانی داستان و قصه جایگاه به خصوصی دارد، طوریکه در اقصی نقاط افغانستان عزیز و در بین حلقه های فامیل های مختلفه، قصه گویی و افسانه به طرق فولکلوریک و مختلفه رایج بوده و نه تنها اطفال فامیل با شنیدن هر نوع داستان های مورد علاقه و به تناسب سنین حیات به رشد و غنای معنوی میرسیدند، بلکه با امتزاج رویداد های تاریخی و شخصیت های کهن اسطوره یی، نوعی واقعات عهد کهن شاهان و مشاهیر هم سینه به سینه در نسل ها ادامه می یافت. جای شکی نیست که تاریخ و واقعیت های دینی و مذهبی هم با کوشش و باور مندی خانواده ها در طول زمان، البته با تغییرات کم و بیشی زبان به زبان گشته و از مهتران به کهتران و از اسلاف به اخلاف انتقال نموده تعداد کتب قدیمی ای هم که در منازل موجود بوده است، به نحوی بیان گر افسانه ها و قصه های تاریخ سازان بوده و با فراگیری آنها معلوماتی حاصل می شد.

نوشتۀ ارزشمندی از دانشمند و محقق خبرۀ افغان  مرحوم علامه «عبدالحی حبیبی» تحت عنوان «پرورشگاه فرهنگ باستانی» موجود است که در آن ضمن روشنی اندازی دلچسپ و آموزنده ای به تاریخ قسمتی از کشور که منطقۀ سیستان باشد، از قصۀ دختر «ملک قطب الدین» امیر سیستان که با اختلافات با پدر «در داستان ها انگیزۀ خیانت وی را حسادت به مادر اندر و اقتدار وی در حیات پدرش بیان داشته است – ازین قلم» ، راه مخفی قصری که با حصار بلند محافظت میشد، به دشمن یعنی «تیمور لنگ» مغل نشان میدهد، ذکری به عمل آمده است. دیده میشود که چگونه رویداد های تاریخی به صورت داستان در اوراق تاریخ ثبت میگردد و به تدریج با ارتباطات به هم می پیوندند. این جانب در خاک پاک وطن ریکارد موسیقی غربی ای را به نام «سمفونی شهرزاد» از خارج دریافت نموده بودم که اثر جاودان «ریمسکی کورساکوف» موسیقی دان شهیر روس است. این پارچۀ جاودان بر روی افسانه های «شهر زاد قصه گوی داستان های شرقی هزار و یک شب» روشنی می افگند چنانچه برای اینکه پادشاه شوهر شهرزاد، وی را نظر به عادت، مثل دیگر همسران خویش به قتل نرساند، هر شب قسمتی از افسانه ای را برای شاه تعریف میکرد و بقیه را برای فردا شب میگذاشت که به تدریج طوالت بیان افسانه های گوناگون، به هزار و یک شب میکشد وو…

در حقیقت داستان دختر امیر سیستان و خیانت به پدر هم یکی از آن  داستان های هزار و یک شب است و در اثر جاودان«ریمسکی کورساکوف» حتی قسمتی به منزلۀ امواج دریا ثبت گردیده است که به گمان غالب، آوای«خروشان رود هلمند» باشد که قصر امیر سیستان در جوار آن قرار داشته است.

طوریکه به نظر میرسد، در افغانستان ما داستان نویسی بصورت فن نویسندگی، چه تخیلی باشد و یا بیان حوادث و واقعاتی از گذشته و حال، به تناسب دیگر شقوق نویسنگی و داشته های فرهنگی با ارزش ادباء و فضلای زن و مرد، حتی در زمینۀ شعر و ادبیات، کاملاً جدید بوده و تاریخ کوتاهی دارد. مثلاً حتی در زمرۀ سخن سرایان زن، مشاهده میگردد که در پهلوی جمیعت کثیری از اهل شعر و ادب در طول تاریخ، رابعۀ بلخی بیشتر از هزار سال قبل شعر سروده است.

درین مبحث حتی المقدور با منابع محدود دست داشته به چگونگی و بیان ادبیات داستانی بین طبقۀ نسوان افغانستان آغاز می نماییم، تا باشد که به مرور زمان با دست رسی بیشتری و تحقیق وسیعتری بتوانیم درین گوشۀ زندگی ادبی زن افغان به معلومات بیشتری نایل آییم.

در آغاز این مبحث به سراغ دو اثر محدود دست داشته می رویم که هردو در زمینۀ داستان سرایان افغان تحریر گردیده است. کتاب اولی تحت عنوان «داستان های امروز افغانستان» می باشد که توسط یک نویسندۀ ایرانی به نام «محمود خوافی» تهیه و ترتیب و به سال ۱۳۷۶هجری شمسی – 1997 میلادی در مشهد چاپ گردیده است که در حقیقت مجموعه ای است از معرفی ۲۹ داستان سرای زن و مرد افغان با ۲۹ اثر داستانی دست داشتۀ آنان. کتاب دوم که بنام «روایت» است خاص برای معرفی داستان سرایان زن افغان و نمونه هایی از آثار شان می باشد که از قدیمترین ها تا نویسندگان جوانی که حتی المقدور نویسندۀ کتاب به هویت و اثر شان دسترسی داشته است.

 در اجتماع مهاجرین افغان در ایران، با تمام مصائبی که بر هموطنان مظلوم ما در آن سرزمین انحصاری اخوندی با تبعیضات و قیود شدید آن وارد می گردد، بازهم قشر تعیلم یافته و اکثراً جوان توانسته اند به مدارجی در نویسندگی و ادبیات و ساختن کمیته های فرهنگی دست یابند. کتاب «روایت» هم که چاپ ایران است توسط آقای «محمد حسین محمدی» تنظیم و به سال ۱۳۸۸ هجری مطابق به سال 2009 میلادی نشر شده است که یک جلد هم با نمونه هایی از دیگر آثار مؤلف، به لطف نامبرده برای اینجانب و دوست عزیز من خانم «فریده انوری» ادیب و ژورنالست ورزیدۀ افغان، ارسال گردیده است. البته گویا وی کتاب دیگری را با معرفی بیشتر نویسندگان داستانی روی دست داشته که هنوز احوالی از نشر آن در دست نیست و خود آقای محمدی هم به افغانستان باز گشته و گویا در پوهنتون به سمت استاد توظیف گردیده است. در چند سالی که روابط فرهنگی موجود بود، قسمتی از داستان های خویش را با آثار چند نویسندۀ دیگر برایش ارسال داشتم.

پسندیده بود که اگر اثر سومی، مفصل تر و جامع تر به اشتراک و معرفی عدۀ بیشتری از داستان نویسان افغان از داخل و خارج افغانستان ذریعۀ نویسندۀ افغان آقای «اعظم رهنورد زریاب» تهیه شده و با نشر آن در دسترس  همگان قرار می گرفت. این اثر که تا به حال معلوم نگردید که چگونه مؤلف آن که در دهۀ هشتاد شمسی، با دسترسی به بسیاری از سوانح، تصاویر و آثار داستان سرایان هموطن خویش و مراجعه به تعداد کثیری از آنان یا فامیل های شان، تصمیم به نشر کتاب مفصلی در زمینه گرفته بود، عملاً از تهیه و نشر آن اثر مهم اباء ورزید. در حالیکه نظر به ادعا، میتوانست معرف یک مجموعۀ مفصلی از مطبوعاتیان خبره در زمینۀ داستان های کوتاه و نتیجتاً معرفی آنان و آثار شان، به غنای فرهنگی و کلتور زیبای کشور ما بیفزاید. شاید چنین اغماض و غفلتی را کار و بار و شغل مهم نامبرده  در «تحریف» دری اصیل افغانستان به اصطلاحات و لغات نا مأنوس ایرانی، در عقب پردۀ تلویزیون طلوع بار آورده باشد.

بعد ازینکه آقای «رهنورد زریاب» در دهۀ هشتاد هجری شمسی تیلفونی به این قلم مراجعه نمود، با مذاکره با تعداد قابل ذکری از داستان نویسان در مهاجرت، کوشش بعمل عمل آمد که سوانح، تصویر و نمونه هایی از داستان ها برای مجموعه ای که زیر کار داشت، به فرانسه که اقامتگاهش بود ارسال گردد که چنین شد. ولی بعد از سپری شدن در حدود 13 سال که وی به وطن مراجعت نمود و ارسال مکاتیب متعدد به نامبرده، هیچ تلاش و حرکت مثبتی در چنین اقدام ارزشمندی از وی به مشاهده نرسید.

برای آغاز در مبحث «معرفی زنان داستانسرای افغان» کوشش می شود تا عجالتاً و تا دسترسی به آثار جدیدی، از هردو اثر دست داشته بتوانیم نکاتی را برای خوانندگان معزز این وبسایت تهیه و پیشکش نماییم.

به مناسبت قدامت کتاب «داستان های امروز افغانستان» مؤلف ایرانی، ابتداء نظر مختصری به این اثر می اندازیم:

(نزدیک به نیم قرن «در سال نشر کتاب محاسبه گردیده است – ازین قلم» از آغاز داستان نویسی کشور افغانستان می گذرد، اما خوانندۀ ایرانی از وضیعت و سیر تحول و فراز و نشیب داستان در افغانستان، کشوری که با ما فرهنگ مشترک دارد، بی اطلاع است.

نطفۀ داستان در دورۀ امان الله خان از سال ۱۳۰۰ شمسی بسته میشود که ثمرۀ آن داستانی به نام «جهاد اکبر» است و در مجلۀ معارف به چاپ می رسد؛ داستانی که نویسندۀ آن معلوم نیست و بدینسان داستان نویسی ظهور خود را آشکار می کند و تا سال ۱۳۳۰ داستان نویسی به صورت تک جرقه هایی در مطبوعات رخ می نماید که بیشتر تحت تأثیر داستان نویسان اتحاد شوروی و ایران است. تفکر حاکم بر داستان ها، از امانیزم و نوعی آرمانگرایی حکایت دارد که نویسندگان آن عمیقاً به آن عشق می ورزند.

بعد از پایان دهۀ بیست و شروع دهۀ سی شمسی، داستان نویسی به شیوۀ نسبتاً جدید در مطبوعات جا باز می کند و نویسندگانی چون نجیب الله تور ویانا، علی احمد نعیمی، سلیمان علی جاغوری، گل محمد ژوندی، عبدالغفور برشنا، به عنوان داستان نویس شناخته می شوند و داستان هایی که بیشتر از مضمون های حماسی و تاریخی و یا احساساتی که از مضامین رومانتیک برخوردار است، به چاپ میرسد.

نجیب الله تور ویانا و علی احمد نعیمی به عنوان پیش کسوتان داستان کوتاه و تأثیر عمیقی که بر نویسندگان بعد از خود می گذارند، سهم مهمی در عرصۀ داستان های کوتاه افغانستان دارند؛ اما با این همه، دهۀ سی شمسی جایگاه خاصی برای داستان کوتاه ندارد. داستان نویسی تقریباً در حالت سکون قرار میگیرد و تا پایان دهۀ ۱۳۳۰ به طور کلی می توان گفت که رخوت فرهنگی بر ادبیات داستانی همچنان ادامه پیدا میکند.