زنان داستان سرای افغان و ظهور ادبیات داستانی – قسمت دوم

 09/12/2020

دهۀ چهل شمسی را نقطۀ عطفی باید دانست. دهۀ چهل جدا از ادبیات داستانی که نسبت به دورۀ قبل به رشد و نبوغ و بالندگی می رسد، در شعر، نقد ادبی و دیگر عرصه های هنری، تفکر اجتماعی و سیاسی، خیزش دوران «1» جدید است که بیشتر متأثر از جریان های سیاسی و اجتماعی ایران پس از کودتای ۱۳۳۲ می باشد.

با توجه به حرکت زمان و اوضاع جهانی، از دهۀ چهل تا کنون با تمام دشواری های سیاسی و اجتماعی اوضاع افغانستان، داستان نویسی به رشد و بالندگی خود ادامه می دهد، به طوریکه امروز شاهد تلاش های داستان نویس های زیادی هستیم.

دگرگونی و تغییر بینش فکری نویسندگان در این دهه، داستان کوتاه را از زیر نفوذ رمانتیزم بیرون می آورد و واقع گرایی در داستان را، جاگزین می کند و قهرمان تبدیل به شخصیت می شود. شخصیت از مردم کوچه و بازار در داستان ظهور پیدا کرده، نویسندگان با گوشه چشمی به ادبیات ایران و شوروی با تکنیک های جدید تری شروع به نوشتن داستان میکنند. هر چند که سلطۀ رژیم های حاکم بر افغانستان، توطئۀ کشور های خارجی و تسلط فیودال ها بر جامعۀ بستۀ افغانستان، اشغال کشور توسط قوای شوروی سابق و امروز با پدیدۀ نو ظهور و عنیف، همگی سهم مشترکی در تقویۀ روندی که عمر آن بیشتر از پنجاه سال است، دارند).

 همان طوری که ذکر به عمل آمد، در این اثر نویسندگان داستانی زن و مرد افغان حتی المقدور جمع آوری و با نمونه ای از آثار شان معرفی گردیده است؛ با روشنی ای مختصر بر تاریخچۀ ادبیات داستانی، چون بیشتر توجه بر داستان سرایان زن افغان و حتی المقدور نمونه هایی از آثار شان است، با اجازه می بینیم که در اثر فوق چند نموده از زنان داستان سرای افغان معرفی گردیده است):

خانم های داستان نویس افغان در کتاب «داستان های امروز افغانستان» به نوبت عبارت اند از: ۱ خانم سپوژمی زریاب با معرفی اثر «تذکره»، ۲ – خانم دنیا غبار با معرفی اثر «گذشته های من»، ۳ – خانم مریم محبوب، با معرفی اثر «خانۀ دلگیر»، ۴ – ملالی موسی با معرفی اثر« نیم تاج هوس».

چون این چهار نویسندۀ زن افغان، در کتاب خاص معرفی زنان داستان نویس افغانستان – «روایت» با تعداد بیشتر نویسندگان زن، هم چنان معرفی و ذکر گردیده اند، میتوانیم در قسمت تحقیق آن اثر از آنان هم یاد نماییم.

در صفحۀ اول کتاب «روایت – سال نشر ۱۳۸۸ ش» قبل از آغاز مبحث، نویسندۀ اثر آقای محمد حسین محمدی، تحت عنوان «قصۀ شهرزاد افغانی»، مینگارد:

 نگاهی به جریان داستان نویسی زنان در افغانستان:

(نود سال از چاپ داستان گونۀ معاصر افغانستان «جهاد اکبر – ۱۲۹۸ ش» نوشتۀ مولوی محمد حسین پنجابی میگذرد و درین سال ها نویسندگان زیادی نوشته اند تا داستان در افغانستان تثبیت شود و امروز به ما برسد؛ اما متأسفانه در این روند زنان داستان نویس سهم اندکی داشته اند.

ماگه رحمانی (احتمالاً متولد ۱۲۹۰ شمسی) اولین خانمی است که در اواخر سال های قرن 13وارد عرصۀ مطبوعات و سیاست شد. او با مقالات اجتماعی – سیاسی اش به عنوان اولین زن فعال در عرصۀ سیاست و مطبوعات افغانستان مشهور است. نهضت زنان روشنفکر در همین سال ها آغاز شد که ماگه رحمانی از پیش تازان این نهضت به شمار می رفت. این نهضت جداً از جنبۀ سیاسی – اجتماعی اش، فعالیتی در راستای حضور هرچه بیشتر زنان افغان در امور سیاسی، اجتماعی و دفاع از آزادی زنان، بر ادبیات معاصر افغانستان نیز تأثیر گذاشت و به پویایی و بالندگی آن کمک نمود. ماگه رحمانی اولین زن داستان نویس افغانستان نیز هست. از داستان های کوتاهش می توان به داستان عاشقانۀ «عشق شاعر» و «شهزادۀ قلب» و داستان تأریخی«باغ بابر» اشاره کرد.

ماگه رحمانی در ادبیات پیرو نویسندگان قبل از خود است و چیز جدیدی بر داستان نویسی ما نیفزوده است. او با خارج شدنش از کشور، بسیار زود از عرصۀ سیاست و فرهنگ افغانستان دور شد. ( جلالی ۱۳۸۷). پدر وی از مشروطه خواهان طرفدار رژیم امانی بود که از جانب حکومت وقت محبوس سیاسی شد و مادرش اهل روسیه بود.

رهنورد زریاب در بارۀ او در نامۀ برایم نوشت: «او در اواخر دهۀ ۳۰ شمسی همراه با شوهرش که انگلیسی بود، از افغانستان خارج شد و دیگر بر نگشت و چیزی هم پس از آن ننوشت. حالا ( ۱۳۸۲‎) هم در «۲» انگلستان زندگی می کند.

بعد از ماگه رحمانی می توان از رقیه ابوبکر (تولد ۱۲۹۸ شمسی در شهر کابل) نام برد که داستان نوشته است. خانم رقیه ابوبکر حبیب که به یک فامیل با فضل و دانش متعلق بود، بیشتر مترجم و ادیب شناخته شده است تا داستان نویس؛ از آثار او بر علاوه بر قطعه های «ادبی گل های خودرو» – منتشرۀ (روزنامۀ اصلاح – ۱۳۳۲ شمسی) از داستان «زمرد» هم می توان یاد کرد. نامبرده دارای تعلیمات در حد لیسانس ادبیات بود و در مقامات دولت مخصوصاً مؤسسۀ خیریۀ نسوان «میرمنو ټولنه» سوابق طولانی داشته است. خانم رقیه حبیب بعد ها در انتخابات منحیث وکیل از شهر کابل برگزیده شده و یکی از شخصیت های لویۀ جرگۀ قانون اساسی هم شناخته میشود. وی اولین زن نطاق در رادیو کابل است که با چادری به وظیفه حاضر میگردید.

محترمه رقیه  ابوبکر حبیب

پسانتر، تا آغاز دهۀ چهل شمسی که آغاز رواج داستان کوتاه در افغانستان است، دیگر از هیچ خانم نویسنده ای اثری منتشر نگردید و یا من ندیده ام. بعد تر در سال ۱۳۴۲ شمسی، پیمانه اولین مجموعۀ جنگ مشترک داستانی است که در افغانستان منتشر میشود. گرد آورندۀ کتاب، «محمد موسی همت» به معرفی هژده نویسنده می پردازد که اکثراً داستان های کوتاه شان در مطبوعات چاپ شده بود. از جملۀ نویسندگانی که همت معرفی می نماید؛ می توان از سه خانم نویسندۀ داستانی : دنیا غبار، ملالی موسی و محبوبه نام برد.

این نویسندگان از لحاظ داستان هایی که نوشته اند، متفاوت اند. برخی یکی دو اثر و برخی بیشتر نوشته اند. رهنورد زریاب یک بار برایم گفت که خانم ملالی موسی از امریکا در نامه ای برایش نوشته است که او در آن سال ها داستان های زیادی چاپ کرده است که در روزنامۀ انیس روز های پنجشنبه منتشر میگردید. (۱۳۸۲). ولی از وی تنها همان «نیم تاج هوس» را که در جنگ پیمانه آمده، داستان دیگری در دست ندارم. همچنان از خانم محبوبه.

کامله حبیب، از اواخر دهۀ چهل کار نوشتن را با گزارش نویسی در مطبوعات آغاز کرد و بعد ها به نوشتن داستان پرداخت. از او نیز فقط با داستان کوتاه «وفا» که آنرا یک سرگذشت واقعی خوانده است، در تاریخ ادبیات ما یاد میشود و داستان دیگری از وی در دست نمی باشد.

 چون سوانح تعدادی از خانم های داستان سرا برای این مبحث طولانی تر است، به قسمت هایی از نکات مهم برای معرفی شان، روشنی می اندازیم.

سپوژمی زریاب: پسان ها در دهۀ چهل 1348، اولین داستان «سفر بری» را با امضای سپوژمی رؤوف منتشر می کند. سپوژمی با همان داستانش نشان داد که نویسندۀ مستعدی است.

او بخش های زیادی از داستان های کوتاه و رومان در «کشور دیگر» را در سال های 50 شمسی نوشته است. او که اولین خانم رومان نویس افغانستان است، از همان ابتداء نه تنها در بین زنان نویسنده، بلکه در داستان نویسی افغانستان یک نویسندۀ شاخص بوده و هست.

او در وارد کردن احساسات زنانه در داستان هایش حرکت جدیدی را در ادبیات ما ایجاد کرد که هیچ یک از نویسندگان قبل و بعد از او در این امر توفیق نیفته اند. داستان های اولیۀ سپوژمی فاقد طرح های منسجم و گاه روایت و زاویۀ دید نا مناسب است و در بسیاری جا ها در دامن صراحت گویی و شعار می غلتد، باز هم جزء داستان های خوب آن سال ها می باشد. اما در سال های شصت ما با سپوژمی دیگری روبرو هستیم که راه خویش را یافته است.

خانم سپوژمی زریاب

با انتشار مجموعۀ داستان های «شرنگ شرنگ زنگ ها» در 1363 شمسی و «دشت قابیل»، سپوژمی به عنوان یک نویسندۀ شاخص و صاحب سبک مطرح می شود. به جرأت میتوان لقب «خانم داستان نویسی افغانستان» را برایش داد. زبان داستان های سپوژمی، مخصوص خود اوست که زبان و نثری است بسیار خوش آهنگ؛ جمله های بسیار کوتاه کوتاه در پهلوی جمله های دراز و نفس گیر که گاهی تغییر ناگهانی در روایت به وجود می آورد….گاه یک کلمه به شکل چرخشی تکرار می شود و گاه افعال یا یک ترکیب. این خصوصیات را میتوان به خوبی در داستان کوتاه «….و دیوار ها گوش داشتند» و « دشت قابیل» یافت.

نوت:

«1» – سال های چهل هجری شمسی مصادف است با عصر آزادی های فردی که لاجرم در اکثر روش های آزادگی، منجمله قدرتمندی فکری زنان در تبارز شخصیت و اهلیت شان در زمینه های مختلفه. همان طور که عصر طلایی دیموکراسی ارمغان دسترسی به حقوق فردی و اجتماعی را به همراه داشت، با رفع سخت گیری ها و اختناق بر زنان، شخصیت های ادبی مختلفه در ساحات مختلفه درین دوره ظهور می نمایند.

«2» – خانم ماگه رحمانی که دوستی نهایت قریبی با فامیل ما داشت، زنی بود خبره و بسیار با جرأت اخلاقی. وی همچنان دوستی و همکاری فرهنگی با خانم رقیه ابوبکر حبیب داشت که سال های متوالی دوام نمود.

اینقلم با وجود اینکه آخرین بار در اواخر دهۀ 40 هجری شمسی و بعد از ایام طفولیت، در شهر بیروت مؤفق به دیدن خانم ماگه رحمانی گردیدم، با آنهم گاهی احوالش را تیلفونی از لندن می گیرم. البته نمبر تیلفون وی را با اجازۀ وی به آقای زریاب و حسین محمدی هم ارسال داشتم.

پایان قسمت دوم