سردار مهردلخان مشرقی کی بود؟

  15/7/ 2022

سردار مهردلخان مشرقی درمیان ادب دوستان قندهاری و اهل شعر وشاعری، شخصیتی نامدار و قابل اعتنائی بشمار میرود. او در میان پنج برادر عینی خود (کندلخان، شیردلخان، پردلخان، رحمدل خان ،مهردلخان) از همه کوچکتر بود. این ها فرزندان سردار پاینده خان بارکزایی از یک خانم غلجائی متعلق به طایفه هوتکی قندهار و مشهور به سرداران قندهاری بودند.

وی یکی از زبده ترین شاعران زبان فارسی در سبک هندی افغانستان در قرن 19 بود. او درشعرپشتو نیز از سرآمدان عصر خویش بود. وی  مشرقی تخلص میکرد و درشعر فارسی دری بحدی توانا بود که

بیتین مثنوی مولوی را  با زبان شعر به بهترین وجهی شرح کرده است.

تعبیرات او از شعرمولانا بحدی عمیق و همه جانبه وگستر ده است که دست همه شاعران زبان فارسی را تا روز گار خود از پشت بسته است.

او درنظرداشت تا شرح بیتین مولوی را تا پایان در همان قالب وبحر مثنوی بسراید ولی فرصت نکرد تا این بحر بی پایان را بپیماید. وی  تا قصۀ”شاه وکنیزک” مثنوی را درهزار بیت شرح نموده و آنرا “شرح بیتین مولوی” نامیده است. مشرقی در تصوف رساله ای بنام “جمع الجمع” نیز نوشته است وهمچنان رسالۀ اشارات ورموزات میا عبدالحکیم کاکړ را شرح نموده است.

مشرقی  در نثر و نظم ازسبک هندی که در ادبیات فارسی سبک خیلی مشکل است استفاده میکرد.بقول علامه مرحوم حبیبی: مشرقی در حقیقت پیرو دبستان بیدل وسبک هندی است، مگر مثنویات وی مزه  وکیفیت شعر مولوی را دارد.”

آقای معصوم هوتک درمقدمه اش برمجموعه اشعار مشرقی اشاره میکند که ، منزل سردارمهردلخان،”ادبستان قندهار“نامیده میشد، زیرا همیشه مرکز تبادل نظر وافکار ادبای بیدل شناس وعالمان ودانشمند هم عصرش بود(مجموعه اشعار،ص9).درادبستان قندهار، علما وفضلاء و شاعران وسخنوران  نامدار زبان پشتو،مثل: میرزاحنان خان بارکزی، حاجی عبدالله پوپلزی متخلص به “محزون”،حاجی جمعه بارکزی، ملامیران، صدیق آخندزاده هوتک، سردارغلام محمدخان طرزی وسایر ادبای آن شهر هفته یک بار  جمع میشدند. سردار مهردلخان شاعر ذولسانین، با دانشمندان شاذ وممتازعصر خودمثل علامه حبیب الله کاکړمشهور به (حبوآخندزاده-پدرکلان علامه حبیبی) وقاضی غلام محمدخان هوتک نیز تعلقات علمی وعرفانی داشت.علامه حبوآخندزاده بنابر سفارش وتمنای  سردار مهردلخان، کتابی بنام “نقد القات فی التزئیف الموضوعات” را نوشته است.” (معصوم هوتک،مقدمه، مجموعه اشعارسردارمهردل خان،ص۹، کندهاری ورونه، ص175)

برغزل ازسردار مهردلخان مشرقی نظرمی افگنیم تا قدرت تخیل وی را درپرداخت صورخیال درشعر درک کرده بتوانیم.

برق آهم سـوخت امشب سبـزۀ کشمیـر را         آب چشمم کـرد ویــران  خــانه  تعمیر را

ماه من درمکتب چشم سیاهت روز وشب         نیست جــــزدرس تحـیر دیـدۀ  نخجیر  را

باغبان من بیا  از سعی بی جا دست کـش          آب نتوان  داد هـرگــز غنچـۀ  تصویر را

معصیت گر کرده ی واعـظ نخواهم روسیاه         سرخ رو گشتم چــو نوشیدم می تقصیررا

ما که با پــیریم از رنج دوعـالم رسته ایـم          ای صـبا برگـو حکایــت مردم بی پـیر را

مهردل،تاچند گـردی بـهــر روزی دربدر        

 کـس دگرگون کی تواند نسخۀ  تقـدیر را

 به شهادت آقای هوتک، سردارمهردل خان خطاط هفت قلمه بود و درهنرخطاطی وخوشنویسی  دست توانایی داشت. اوغزلیات خود را با هفت گونه خط می نوشت ومی اراست وبرای دوستان خودمیفرستاد ومجموعه غزلیات واشعارسردار مهردلخان مشرقی  که اخیراً توسط معصوم هوتک تحشیه وترتیب وبا صحافت عالی در قندهار بچاپ رسیده است، همه مزین با هفت نوع خط نگاشته شده است.

برای من وآقای هوتک ، هردو، این نکته تعجب آور بود که،میدانستیم زندگی سرداران قندهاری یک زندگی پرجنجال فیودالی بود وآنها برای حفظ متصرفات خود( که ازفراه درشمال تا وادی سند درجنوب وازسیستان درغرب قندهارتا غزنی درشرق وسعت داشت) بارها مجبور به لشکرکشی وجنگ برای تثبیت حدود حاکمیت خود میشدند. با چنین مشغله هایی چگونه فرصت پیدا میکردند تا علاوه برعرصه جنگ وسیاست ،درعرصه شعر وادبیات فکرکنند ودرمشکل ترین سبک ادبی شعر طبع آزمائی نمایند.علاوتاً چگونه وقت پیدا میکردند تا درهنرخط و خطاطی و تذهیب کاری نیز دسترسی پیدا کنند؟

این خصوصیت ووویژه گی فرهنگی را ما درمیان هیچ قوم وطایفه بزرگ دیگری از اقوام ساکن درافغانستان سراغ نداریم.همه برادران وپسران سرداران قندهاری هم درهنرجنگ با رقبای سیاسی خود وهم درهنر شعرو شاعری وطبع آزامائی در مشکل ترین نوع شعر یعنی سبک هندی  سرآمد اقران خود بودند ودرهنر خط وخطاطی بی بدیل شمرده می شدند.کتاب “کندهاری ورونه” اثر مهم آقای هوتک شاهداین مدعای ماست.

آخرین ومهمترین اثر ادبی وهنری این سردارصاحبدل، «مجموعۀ اشعار سردارمهردلخان مشرقی»نام داردکه  به اهتمام استاد محمدمعصوم هوتک با قطح وصحافت اعلی درکاغذ اعلی وجلا دار،در 302 صفحه ازطرف انتشارات صحاف درکندهارچاپ شده وبدسترس علاقمندان شعروادبیات دری قرارگرفته است.چاپ این اثرماندگاررا به محقق دانشمند و سخت کوش قندهار استادمعصوم هوتک صمیمانه تبریک میگویم.

در بارۀ سوابق وجود این نسخه جناب هوتک از قول علامه حبیبی، مینویسدکه :« حبیبی درشماره ششم سال چهارم مجله کابل در بارۀ دیوان قلمی سردارمهردل خان مشرقی نگاشته است که “…کلیات اشعار لطیف وسخنان دلچسپ این شاعربرگزیده که من دیده ام درحدود دونیم صد صفحه بخط بسیارخوش ونازکی تحریرشده که بالغ برچهارهزار بیت است….” از امکان بدور نیست که نسخه فعلی مورد استفاده صاحب این قلم همان نسخه ای باشدکه علامه مرحوم ومغفور از آن یادکرده است.»(ص 11 مجموعه اشعارمشرقی)

این دومین اثرجاویدانه وگران بهای است که از سوی محقق سخت کوش استاد معصوم هوتک در بارۀ شناخت هرچه بیشترزندگی فرهنگی خاندان سرداران قندهاری بزیورطبع اراسته وبجامعه فرهنگی ما تقدیم شده است. داشتن این اثر نفیس وپرمحتوا را برای علاقمندان شعروشاعری در سبک هندی وبخصوص اعقاب سرداران قندهاری و سردارمهردلخان مشرقی توصیه میکنم.

سردار مهردلخان در ماه محرم 1212هق(جون1797) درکندهار متولد ودر 27جمادی الثانی1271(18مارچ 1855) به عمر 58 سالگی وفات نمود ودر زیارت حضرتجی بابا بخاک سپرده شد. (معصوم هوتک،مجموعه اشعارسردارمهردلخان مشرقی،ص 8)

حاکمیت سرداران قندهاری بعدازقتل فجیع وزیرفتح خان بدست شاه محمودسدوزائی در 1818 آغاز وتا 1855دوام کرد وبعدازان قندهار بدست امیردوست محمدخان به کابل ملحق گردید.

(پایان )