امیر علی شیر نوایی

امیر علی شیر نوایی وزیر دانشمند سلطآن حسین بایقرا، مرد اندیشه و قلم!
امیر علی شیر نوایی د قلم او پوهی خاوند وزیر!
علی شیر فرزند غیاث الدین کیچکنه ملقب به نظام الدین (امیر نظام الدین علی شیر نوایی) به تاریخ نهم فبروری ۱۴۴۱م مطابق ۱۴ دلو ۸۱۹ هجری شمسی در هرات باستان دیده به جهان گشود.
وی تعلیمات ابتدایی را نزد پدر که از امرای دربار تیموریان بود فرا گرفت و برای کسب تحصیلات بیشتر عازم سمرقند شد.
امیر علی شیر نوایی در زمان تعلیم در مدرسه با حسین بایقرا یا سلطان آینده، همدوره بود.
پس از پایان تحصیل علی الرغم مشکلات اقتصادی شدید٬ غرض کسب تجربه و کمالات در شهرهای مختلف منطقه سیر و سیاحت نمود.
زمانی که سلطان حسین بایقرا به سلطنت رسید امیر علی شیر نوایی به اساس دوستی و شناخت قبلی زمان مدرسه٬ نزد وی رفت که مورد استقبال گرم سلطان واقع شد.
امیر علی شیر نوایی نامدارترین سیاستمدار و شخصیت فرهنگی دورهٔ سلطنت تیموریان است که دارای اوصاف عالی و منحصر به فرد انسانی بود. وی نویسنده٬ ادیب و شاعر فرزانه ای بود که به لسان های فارسی و چغتایی می نوشت و شعر می سرود و به همین اساس به “ذواللسانین” شهرت یافته بود. وی در اشعار ترکی “نوایی” و در اشعار فارسی “فانی” تخلص میکرد.
علی شیر نوایی دانشمند٬ شاعر و سیاستدان مدبر قرن نهم هجری و معاصر سلطان حسین بایقرا از سلسلهٔ فرمانروایان تیموری هرات بود.
گرچه سلطان حسین بایقرا به علی شیر نوایی این وزیر دانشمندش مقام ها و مناصب عالی منجمله تصدی مقام مهرداری٬ امارت دیوان اعلی٬ حکومت هرات و حکومت استرآباد را تفویض نموده بود ولی نوایی که یک عارف و انسان وارسته بود فطرتاً علاقمند این مناصب نبود و ترجیح میداد تا مشاور و ندیم سلطان حسین بایقرا باشد.
وی که گرایش صوفیانه و زندگی زاهدانه داشت٬ “ازدواج ننموده و فرزندی نداشت”.
امیر علی شیر نوایی از حامیان بزرگ دانشمندان٬ هنرمندان و فرهنگیان دور تیموریان بود. به همین دلیل جمع غفیری از شاعران٫ مؤرخان٫ علما٫ هنرمندان٫ نویسندگان٫ فضلا٬ عرفا و اهل فن و خرد به دورش جمع شده بودند که از جمله میتوان از نقاش شهیر کمال الدین بهزاد٫ خواجه میرک نقاش که در رسامی و کتابت نظیر نداشت و اکثر نوشته های عمارت های دارالسلطنهٔ هرات به خط اوست٬ مورخانی چون محمد بن خاوند شاه (مشهور به میرخواند) نویسندهٔ اثر برجستهٔ روضة الصفا٫ غیاث‌الدین بن همام الدین ملقب خواندمیر نواسهٔ دختری میر خواند٫ دانشمندانی چون مولانا حسین واعظ کاشفی، شاعر٬ موسیقی دان٫ ادیب و عارف وارسته مولانا نورالدین عبدالرحمن جامی و دیگران نام برد که مورد محبت و حمایت امیر علی شیر نوایی قرار داشته و از الطاف و انعام نوایی بهره مند بوده اند.
نوایی علاوه بر تبحر علمی و ادبی با دانش موسیقی آشنایی دقیق داشت و در این بخش تصانیفی براساس صدای پرندگان داشته است.
نمـونهٔ سـرودهٔ فـارسی علی شیر نوایی:
اگـر به میکده‌ام یک شب انجمـن باشد
چــراغ انجـمـن آن به که یار مـــن باشد
چـه میل باغ کنـم با وجـود قـد و رخش
که صـد فراغتـم از سـرو و یاسمن باشد
ز زلف پرشکنش صید دل چه سان برهد
که صـد کمـنــد بلا زیر هــر شکـن باشد
شهیـد عشق تو از خـاک چـون برآرد سر
چــو لاله غـرق مـی و داغ بر کفـن باشد
ز روضــه دیر مغان آرزو کـنــم در حشـر
غریب را دل محـزون سـوی وطـن باشد
کجاست می که بشوید ز لوح خاطر پاک
گرت زمحنت دوران دو صد سخن باشد
اگـر به دشت فنـا خـاک ره شود “فانی”
به باد سـوی تو اش مـیــل آمــدن باشد
نمونهٔ منـاجات امیر علی شیر نوایی:
الهی علیل بی علاج دردم مکن و ذلیل بی مروت نامردم مکن
الهی مرا ز مذلت بی اصلان وارهان و ز تهمت بی دیانتان وارهان
الهی مرا پابند صحبت جاهل مگردان و حاجتمند حشمت اراذل مگردان
الهی مرا ز ملامت ناسپاسان مهجور دار و در خصوصیت حق شناسان محشور دار
امیر علی شیر نوایی از ارادتمندان خاص مولانا نورالدین عبدالرحمن جامی بود. زمانی که جامی در سال ۱۴۹۲م چشم از جهان پوشید، علی شیر نوایی در رثایش مرثیه ای سرود که با این بیت آغاز میشد:
“هر دم از انجمن چرخ جفای دگرست
هـر یک از انجم او داغ بلایی دگرست”
در پهلوی خدمات فرهنگی و دستآورد های این وزیر دانشمند در عرصهٔ سیاست٫ امیرعلی شیر نوایی کارنامه های سترگ اجتماعی و خدمات چشمگیر عام المنفعه نیز از خود به یادگار گذاشته است.
از این جمله میتوان از اعمار مساجد٫ مدارس٫ خانقاه ها٫ کتابخانه ها٫ حمام ها٫ پل ها٫ شفاخانه ها٫ کاروانسرا و غیره نام برد.
گفته می شود که ۳۷۰ بنای عام المنفعه از طرف امیر علی شیر نوایی غرض استفاده و رفاه عامه اعمار گردیده بود.
آثار مکتوب امیر علی شیر نوایی:
گرچه تدوین ۳۰ الی ۹۰ اثر به امیر علی شیر نوایی نسبت داده شده ولی آثار ذیل بطور یقین توسط وی به رشتهٔ تحریر درآمده است:
– اربعین منظوم، به جغتایی
– تاریخ انبیأ و حکما، به جغتایی
– تاریخ ملوک عجم، به جغتایی
– خمسهٔ نوایی، به جغتایی که در تقلید و استقبال از خمسهٔ نظامی و خمسهٔ امیرخسرو دهلوی سروده شده است.
– خمسةالمتحیرین، به جغتایی و آن رساله‌ای است در شرح حال عبدالرحمن جامی.
– دیوان ترکی خزائن المعالی.
– دیوان اشعار فارسی (دیوان فانی). از جمله مشهورترین اشعار این دیوان مرثیه‌ای است که امیر علی‌شیر آن در رثای مراد و دوستش، جامی، سرود.
– سراج‌المسلمین. به جغتایی
– مثنوی لسان‌الطیر. به جغتایی.
– مجالس النفائس. به ترکی.
– محاکمةاللغتین، به ترکی
– محبوب‌القلوب. به ترکی.
– رساله مفردات (در فن معما). به فارسی.
– منشآت ترکی
– نسائم المحبة. به ترکی.
– نظم‌الجواهر. به ترکی.
– حالات پهلوان محمد ابوسعید. به ترکی
– حالات سید حسن اردشیر. به ترکی
– مناجات امیرعلیشیر نوایی. به ترکی.
– میزان الاوزان. به ترکی.
– رساله تیرانداختن. به ترکی.
– رساله وقفیه. به ترکی
– زبدة التواریخ
امیر علی شیر نوایی این مرد ادب٬ فرهنگ و سیاست به تاریخ ۳ جنوری ۱۵۰۱م مطابق ۱۳ جدی ۸۷۹ هجری شمسی در شهر هرات چشم از جهان پوشید و در همانجا به خاک سپرده شد. مقبرهٔ امیر علی شیر نوایی به فاصلهٔ صدمتری مقبرهٔ گوهر شاد بیگم در نزدیکی مناره های مصلی هرات قرار دارد.
در سال ۱۳۰۴ هجری شمسی که مصلی هرات تخریب شده بود گنبد مقبرهٔ علی شیر نوایی نیز صدمه دید.
در سال ۱۳۲۶ هجری شمسی به ابتکار عبدالله ملکیار والی مبتکر وقت هرات، مقبرهٔ امیر علی شیر نوایی اعمار مجدد شد که در جریان جنگ های داخلی دوباره صدمه دیده و تخریب گردید.
در سال ۱۳۸۳ هجری شمسی دولت ازبکستان با توافق دولت افغانستان آرامگاه علی شیر نوایی را تخریب کرد تا به شکل دیگری آنرا تعمیر نماید ولی این موضوع با مخالفت یونسکو٬ سازمان علمی و فرهنگی ملل متحد٬ مواجه شد. دولت ازبکستان آنرا به همان وضعیت رها کرد تا اینکه در سال ۱۳۹۲ هجری شمسی از طرف وزارت اطلاعات و کلتور افغانستان به سبک معماری اصیل هرات دوباره ترمیم گردید.
روح این انسان وارسته شاد٬‌ یاد کارنامه هایش جاودان و بهشت مکانش باد.
ناصر اوریا * ۱۲ فبروری ۲۰۲۳ – تکزاس Naser Oria