نهضت مذهبی روښانی بمثابه منور ترین حرکت دینی در تاریخ کشور

نهضت مذهبی روښانی بمثابه منور ترین حرکت

دینی در تاریخ کشور

اینجانب مونوگراف تحصیلی خود در مورد نهضت روشانی، تحت نظر و رهنمایی استاد بزرگوار و شخصیت ملی و وطندوست، پوهاند صاحب فضل ربی پژواک، متقی ترین شخصیت خانواده پژواک و حلقه اکادمیک پوهنتون و معارف کشور، تحریر نموده بودم.

هم چنان در دوره ماموریت خود در پوهنتون کابل در سیمینارعلمی بین المللی اشتراک ورزیدم، که به افتخار حضرت بایزید روشان در تالار کتابخانه پوهنتون کابل دایر شده بود، درین سمینار بین المللی دو نفر دانشمند ایرانی، اجمل خټک، علامه حبیبی، علامه عبدالشکور رشاد، دانشمند ورزیده مذهبی اهل تشییع سید اسمعیل مبلغ، استاد خلیلی و غیره دانشمندان که اسمأ شان فراموشم شده اشتراک ورزیده بودند.

در کنفرانس مذکور لکچر علامه عبدالشکور رشاد مخوصأ برای دانشمندان ایرانی خیلی جالب به نظر میرسید.

علامه رشاد روی یک تخته به نوشتن مطالبی پرداخت و ثابت نمود که کتاب خیر البیان حضرت بایزید روشان که به چهار لسان نوشته شده ، شعر است، طرز لکچر و توضیحات وی به استادی میماند که به شاگردان خود تدریس مینماید، مخصوصأ که دانشمندان ایرانی نوشته های استاد رشاد را نوت و کاپی میکردند.

هم چنان علامه رشاد به حیث فاتح، بعضأ با برآوردن بانگ، استاد خود علامه حبیبی را، متوجه اشتباهش مینمود.

یک خاطره جالب از این سمینار که جنبه تفریحی دارد و هرگز فراموشم نخواهد شد این است که در جریان سخن رانی استاد خلیلی یک از شاگردان پوهنتون بنام « مرغلی- مأخوذ ازاسم مرغلره » که دختر قد بلند و خوش سیما بود، به مشترکین سمینار گیلاس های شربت تقسیم میکرد، ولی وقتیکه نوبت شربت به استاد خلیلی رسید، دوشیزه مذکور خلیلی را نادیده گرفته و به توزیع شربت به دیگران پرداخت، استاد خلیلی که از زیر چشم ملتفت این وضع بود فورأ گفت:« بچیم به دگرا میتی به ما نمیتی؟»

این گفتار خلیلی تمام حاضرین سمینار را به خنده انداخت و دوشیزه مذکوردرحالیکه خجالت زده معلوم میشد معذرت خواست.

آغاز نهضت روشانی که مصادف با نیمه قرن شانزده عیسوی است، برای نخستین بار حرکت آزادی خواهانه خود را از تسلط استعمار و استبداد مغلی وقت، با مذهب در آمیخت، این یک حرکت بزرگ انقلابی طرز تفکری بود که تا اکنون در نظر عناصر مذهبی یک نظر و حرکت مردود شمرده میشود، به نظر جاهلانه بسیاری از ملاها و اخوند ها تلفیق مفکوره ملیت با اسلام یک عمل ضد اسلامی است.

گلبدین حکمتیار در زمانیکه حلقه غلامی مقامات پاکستانی را در پشاور بر گردن داشت مبتنی بر همچو طرز تفکر ضد ملی میگفت که: « من مسلمانم نه پشتون »

و بدین ترتیب این عنصر اجیر تلاش نمود که حد فاصلی میان اسلامیت و پشتونولی ایجاد نموده، پشتونولی را یک طرز زندگانی غیر اسلامی معرفی کند.

در حالیکه زعیم پشتون تباران، محمد گل بابا حدود هشتاد سال قبل در رساله « لنډکۍ پښتو » که به خواهش استاد بینوا تحریر یافته بود، حد فاصلی میان اسلامیت و دساتیر پشتونولی را نمی شناسد.

جای تأسف است که دشمنان مادر زاد پشتون تباران کشور شایع ساخته بودند که افغان ها نیم قرأن را قبول دارند و نیم دیگر آن را نه.

در محیط کابل بعضأ از ما میپرسیدند که :« افغان هستی یا مسلمان؟»

قومی که در دنیا دین و مذهب را مانند روح در بدن با هم آمیخته اند، قوم یهود است و روی همین اصل و بنیاد، قوم یهود ازهرنگاه قوی ترین قوم در دنیاست و در واقعیت امربر روی تمام کره خاکی حکومت میکنند.

اگر جامعه اسلامی مودل ملت یهودی را سر مشق حیات خود میساخت امروز با داشتن تمام منابع زیر زمینی و ذخایر عظیم مواد نفتی ، قوای بشری و تعدد ملل و ممالک، زبون ترین جامعه در روی جهان نمیبود.

حضرت علامه داکتر اقبال میفرماید:

مسلمان فاقه مست و ژنده پوش است

ز کارش جبرییل اندر خروش است

بیا طرح دگر ملت بریزیم

که این ملت جهان را بار دوش است

حضرت بایزید روشان نه تنها در تاریخ افغانستان بلکه در تاریخ اسلام شاید نخستین رهبر مذهبی باشد که خواست به نظریه انقلابی تلفیق دین و مذهب جامه عمل بپوشاند.

ولی طبعأ مانند هر زمان دیگر، دشمن در کمین بود تا مبادا همچو تفکر انقلابی در جامعه پشتونی جامه عمل بپوشد، این دشمن، استعمار مغلی و ایادی اجیر شان سید علی ترمذی « لهراسب » معروف به پیر بابا که با بزرگان دولت مغلی قرابت نزدیکی داشت، و شاگرد سید علی ترمذی یا پیر بابا، اخوند درویزه بودند.

سید علی ترمذی که شباهت بیشتر به ملاهای دوره غازی امان الله، و ملا های پاکستانی مانند قاضی حسین احمد ملعون داشت، با حمایت دولت مقتدر مغلی امکانات وسیعی را  در دست داشتند، تا به تخریب نهضت روشانی پرداخته و رهبر انقلابی آن را بنام های پیر تاریک، پیر ملحد، پیر مرتد، پیر مطرب و غیره تکفیر نمایند.

 نهضت روشانی مدت یکصد سال دوام نمود و بعد از آن علم مبارزه انقلابی را، داهی بزرگ ملت افغان یعنی خوشحال بابای بزرگ در دست گرفت و اصول مبارزه خود را کاملأ بر پایه های ملیت افغانی بنیان گذشت.

درین قسمت میخواهم یک قست از مطالب جالب شاغلی محترم « همایون خان دوست » را ترجمه و خدمت هم وطنان وطندوست تقدیم دارم.

شاغلی همایون دوست مینویسد:« حضرت بایزید روشان که از منطقه « کانیگرم » وزیرستان بود، با استفاده از نفوذ مذهبی برای رهایی قوم خود« افغان-پشتون » چنان محبوبیتی حاصل نمود که حامیانش او را « مهدی زمان » میدانستند.

بایزید روشان برای استقلال لسانی به اتکأ لیک دود « رسم الخط » عربی ، اصوات زبان پشتو را با نشانی کردن « پنډک  و نقط ، شکل بعضی حروف را تغییر داد و بدین ترتیب در ساحه نظم و نثر اساس یک زبان سلیس را با سفارش « خیر » و « بیان » اساس گذاشت که همانا میشود کتاب معروف « خیر البیان »

قبل از وی آخوند ها و ملا ها طرح مسایل دینی را در زبان مبارک پشتو حرام دانسته و آن را اهانت به قرآن و مقدسات دینی میدانستند،« به خاطرم رسید که در دوره امیر حبیب الله خان با نشر یک شعر در زبان مبارک پشتو، دولت انگلیس در زمینه به حکومت امیر حبیب الله خان اعتراض نموده بود- مومند»

کتاب معروف خیرالبیان نخستین اثر در زبان بومی پشتو بود که علیه عقاید جاهلانه تیکه داران دین و مذهبی بمثابه یک « تابو » قد علم نموده و به تنویراذهان پشتون تباران منطقه پرداخت.

در ساحه موسیقی که تار های رباب، یعنی موسیقی اصیل افغانی توسط تیکه داران مذهبی گسسته بود،با نهضت روشنفکرانه و مترقی روشانی مجددأ پیوند یافت و ترنم زیر و بم سامعه نواز و دل نشین تار های موسیقی، همدم دل های افسرده گردید.

موسیقی در دوره نهضت انقلابی روشانی چنان رونق یافت که مردم حتی در مراسم سوگواری با نواختن آن روح و قلوب خود را آرامش میبخشیدند. و این در حقیقت دومین « تابو» در برابر اقتدار ارباب مذهب شمرده میشد.

سومین و عمده ترین « تابو» در برابر نفوذ روحانیون و ملا های آن دوره مانند سید علی ترمذی و آخوند درویزه ملعون، قیام انقلابی نهضت روشانی در راه آزادی و اکتساب حقوق و وجایب انسانی و بشری میرمن ها و قشر مظلوم و محکوم اناث جامعه بود.

آخوند ها و ملا ها و ارباب مذهب در آن زمان کوچکترین مقام و منزلت انسانی برای میرمن ها و قشر اناث در جامعه قایل نبوده، ایشان را تنها مسکونین « خانه» و « گور» میداستند، ملا ها میرمن ها را ناقص العقل و ناقص الدین میشمردند.

بایزید روشان علیه همچو عقاید ضد کرامت انسانی دوره و زمان خود قیام نمود و با الفاظ شدید علیه همچو تلقیات و باور های خرافی عصر خود به مبارزه شجاعانه و متهورانه پرداخت.

بایزید روشان میرمن ها را به مشارکت در امور اجتماعی دعوت نمود، تا به سرحدی که اعضأ نسوان خانواده خود در وقت مراسم دینی و عبادات و نماز با مرد ها هم قطار ساخت.

بایزید روشان بعضأ هم میرمن خود « بی بی شمسو » را به امامت مسجد موقع میداد، که حامیان بایزید روشان با پذیرفتن این روش، آن را جزء، امور حیات روزمره خود ساخت.

بد بختانه مرقد مبارک این پیر روشن ضمیر تا هنوز، لادرک مانده است.» ختم نوشته محترم همایون دوست.

مصرحات و توضیحات تاریخی فوق الذکر ثابت میسازد، که تنور انقلابی نهضت روشانی که ترکیبی از مبارزه خاص مذهبی و تفکر ملیت خواهی بوده نه تنها در تاریخ افغانستان بلکه در تاریخ ملل و جوامع اسلامی چه قبل بر آن و چه بعد از آن سابقه نداشته است.

جای تأسف است که محققین و دانشمندان ما در دیار غربت، کماینبغی « شاید وباید » در زمینه این دوره پر افتخار افغانستان کمتر توجه فرموده و کمتر نگاشته اند.

حدس میزنم که غازی امان الله در قسمت احیأ حقوق نسوان از نظریات حضرت بایزید روشان و نهضت بی بدیل روشانی ملهم شده باشد.

با عرض حرمت